دلایل پایین بودن ضریب تاثیر نشریات علمی ایرانی نسبت به مجلات خارجی چیست؟

طاهره کوپالی گروه دانشگاه خبرگزاری آنا: بر اساس رتبه‌بندی سایماگو که در آن فاکتورهایی نظیر SIR، شاخص H، تعداد مقالات چاپ شده در سال، تعداد سیتیشین‌ها و تعداد رفرنس‌ها لحاظ می‌شود نشریه Nature Reviews Molecular Cell Biology از کشور انگلستان در صدر سایماگو قرار دارد. این نشریه دارای SRJ 32/928، شاخص H 324، 170 مقاله منتشر شده در سال 2015، 8084 مورد رفرنس، 7978 سیتیشن است.

10 نشریه برتر دنیا و ایران در رتبه‌بندی سایماگو در جداول زیر آمده است:

SRJ: ضریب سایماگو. مشخصه‌ای که نظام سایماگو از آن برای امتیازدهی به نشریات استفاده می‌کند

h-index: ضریبی که برای اندازه‌گیری دو پارامتر تولید علمی و ضریب تاثیر به صورت هم‌زمان تعریف شده است.

refrence: ارجاع مستقیم و جزئی به یک مقاله یا کتاب یا تولید علمی دیگر به صورتی که خواننده بتواند این مقاله را بیابد.

سیتیشن: استفاده از اطلاعات یک مقاله یا کتاب یا هر تولید علمی دیگری.

10نشریه برتر ایرانی در رتبه‌بندی سایماگو

با نگاهی اجمالی به دو جدول، می‌توان به تفاوت‌ها بین میزان تاثیر علمی نشریان ایرانی با نشریات برتر دنیا پی برد. به عنوان مثال SJR اولین نشریه ایرانی اختلاف بسیاری زیادی با SJR ده نشریه اول این رتبه‌بندی دارد.

یا در مورد شاخص H اولن نشریه این رتبه‌بندی یعنی نشریه Nature Reviews Molecular Cell Biology دارای اچ ایندکس 324 است، اما بهترین نشریه ایرانی Journal of Nephropathology داراری اچ ایندکس 22 است.

درباره سیتیشن نیز این تفاوت بسیار مشهود است، سایتیشن‌های 10نشریه اول این رتبه‌بندی بین 40673 تا 1373 متغیر است، و حتی تا 109587 سیتیشن نیز می‌رسد، در حالی که بالاترین عدد برای سیتیشن 137 نشریه ایرانی حاضر در سایماگو از 920 تجاوز نمی‌کند.

آیین‌نامه‌ها به استقبال کم پژوهشگران کشور از نشریات ایرانی دامن می‌زنند

مهندس میترا طباطبایی، مدیر کل گسترش علم و علم‌سنجی دانشگاه آزاد اسلامی درباره تاثیر نشریات علمی ایرانی به خبرنگار دانشگاه آنا گفت: «نشریات علمی داخلی که در پایگاه‌های بین‌المللی ایندکس شده‌اند، نه فقط از کشور ایران بلکه از سایر کشورها نیز مقاله دریافت می‌کنند و ضریب تاثیر نسبتا خوبی دارند. درجه علمی پژوهشگران، طول عمر مجله، چاپ مقالات با موضاعات جدید و نو و... تاثیر به‌سزایی در ضریب تاثیر نشریات علمی دارد.»

او افزود: «به عنوان مثال یکی از نشریات واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی یعنی international journal environmental science and technology که در پایگاه ISI ایندکس شده است دارای ضریب تاثیر 2/344 است و از سوی نشر اشپرینگر چاپ می‌شود.»

طباطبایی گفت: «بخشی از این تفاوت بین نشریات ایرانی و نشریات برتر بین‌المللی این است که معمولا در آیین‌نامه‌ها بحث مقالات آی‌اس‌آی با ضریب تاثیر بیشتر مطرح است و در نتیجه از دلایل این می‌تواند باشد که دانشمندان ایرانی مقالات خود را به مجله‌های با ضریب تاثیر بالاتر و بین‌المللی ارسال می‌کنند.»

او تعدادی از نشریات ایرانی را دارای ضریب تاثیر بالایی دانست و گفت: «در دانشگاه آزاد اسلامی نیز به دنبال این هستیم مجلات انگلیسی زبانمان را روی رتبه‌بندی‌های بین‌المللی نمایه کنیم.»

به اعتقاد طباطبایی برای این منظور باید مقالات علمی به روز با نوآوری‌های جدید به موقع چاپ شود و دانشمندان مطرح بین‌المللی عضو هیات تحریریه آن مجله باشند.

نبود فرهنگ استناد بین پژوهشگران و سهل‌انگاری سردبیران و اعضای هیات تحریریه

دکتر جعفر مهراد رئیس بخش علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز هم در این باره گفت: «سال‌هاست که دانشگاه‌های کشور روند رشد و توسعه را طی می‌کنند، این شامل دانشگاه‌های دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی است. حتی دانشگاه آزاد اسلامی کمسیون نشریات معتبر را تاسیس کرده است. در حالی که نشریات دانشگاه آزاد اسلامی در این کمیسیون بررسی و ارزیابی می‌شود و نتیجه در کمیته نشریات معتبر وزارت علوم و کمسیون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مورد تایید قرار می‌گیرد.»

او افزود: «هم دانشگاه‌های دولتی و هم دانشگاه آزاد اسلامی هم در زمینه تاسیس و هم در زمینه ارزش‌گذاری نشریات از نظر محتوا و سطح علمی و کیفی دقت لازم را به عمل می‌آورند. اما متاسفانه بعد از اعطای رتبه، سردبیران و هیات تحریریه نشریات علمی دقت لازم را ندارند. یعنی کار از کمیسیون‌ها خارج شده و تاییدیه اعطا می‌شود، اما به علت سهل‌انگاری سردبیران و هیات تحریریه نشریات تعدادی از نشریات، نشریات از آن کیفیتی که ابتدا مطرح و مورد تایید قرار گرفت فاصله می‌گیرند.»

مهراد گفت: «به دنبال این سهل‌انگاری‌ها گاهی 2 شماره در یک شماره نشریات داخلی چاپ می‌شود. به عنوان مثال شماره بهار و وتابستان فصلنامه در پاییز و در یک شماره چاپ می‌شود. در حالیکه باید هر فصل یک شماره منتشر شود. متاسفانه تعدادی از استادان و دانشجویان از این شرایط سوءاستفاده می‌کنند و وقتی پی می‌برند که کنترل و داوری لازم برای حفظ کیفیت در بعضی از نشریات فارسی رعایت نمی‌شود به سطح، کیفیت و محتوای مقالات توجه نمی‌کنند.»

او ضعف استناد را یکی دیگر از مشکلات مقالات ایرانی در نشریات ایرانی دانست و گفت: «پژوهشگران لازم است که به پیشینه تحقیقات در آن زمینه توجه کنند، یعنی پیشینه تحقیق را جستجو کرده و به آن‌ها استناد کنند. استناد نکردن ناشی از دلایلی نظیر غفلت پژوهشگر از بررسی دقیق پیشینه تحقیقات و استناد نکردن به آن‌هاست.»

او دلیل دیگر استناد نکردن را وجود حب و بغض عنوان کرد. به این معنا که پژوهشگر می‌داند که قبلا در آن زمینه تحقیق انچام شده اما به خاطر حب و بغض به آن‌ تحقیقات استناد نمی‌کند.

رئیس بخش علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز معتقد است هنوز فرهنگ استناد در ایران جا نیفتاده است، و پژوهشگران به جای نقل‌قول مستقیم و دقیق به فرد و انتشارات، مطلب را به زبان خود و به نام خود منتشر می‌کنند.

او افزود: «به این دلیل نشریات فارسی فاقد استناد‌های محکم و قوی هستند. وقتی که نشریه یا مقاله‌ای فاقد استناد‌های محکم و قوی باشد، در نتیجه ضریب تاثیر مجله کاهش پیدا می‌کند. به طوری که از نزدیک به 2 هزار عنوان نشریه دو وزارت علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی و حتی نشریات حوزه علمیه، تنها نیمی از مجلات دارای ضریب تاثیر است، البته ضریب تاثیر بیشتر آن‌ها از عدد یک کمتر است و تعداد مجلاتی که ضریب تاثیر بالای یک یا 2 دارند بسیار محدود هستند.»

به عقیده مهراد با وجود این که وزارت‌های علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی و اعضای کمسیون نشریات معتبر وقت می‌گذارند و تلاش می‌کنند که کیفیت مجلات را بالا ببرند متاسفانه به علت بی مبالاتی سردبیران اعضیای هیات تحریریه از مجموع 2 هزار نشریه علمی پژوهشی و علمی ترویجی تنها 45 مجله ایرانی در isi دارای ضریب تاثیر است. او گفت: «می‌توان گفت بین تعداد نشریات موجود در کشور و نشریاتی که در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی دارای ضریب تاثیر هستند رابطه معناداری وجود ندارد.»

نوپا بودن نشریات و مراکز پژوهشی در ایران

دکتر محسن شریفی، مدیر کل دفتر برنامه­‌ریزی و سیاستگذاری امور پژوهشی وزارت علوم معتقد است که پیشینه کشورهای موفق در زمینه تولید علمی نقش مهمی در موفقیت نشریات آن‌ها دارد. او به آنا گفت: «آن دسته از نشریات بین‌المللی که دارای ضریب تاثیر بالایی هستند معمولا سابقه و قدمت طولانی دارند. در مسیر تکامل نشریات مراحلی وجود دارد که بسیاری از کشورها خیلی زودتر از ما آن را طی کردند. البته این پیشینه صرفا مربوط به نشریات نیست، به عنوان مثال مرکزی که نشریه‌ای را منتشر می‌کند نیز از سابقه بسیاری برخوردار هستند اما متاسفانه عمر زیادی از نشریات و مراکز پژوهشی کشور ما نگذشته است.»

شریفی گفت: «با توجه به سیاست‌هایی که الان وجود دارد نشریات ایرانی نیز دارند به آن سمت حرکت می‌کنند، و می‌توان شاهد این بود که تعدادی از نشریات ایرانی به جایگاه‌های خوبی در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی دست پیدا کنند.»

او افزود: «با فراهم کردن زیرساخت‌های لازم می‌توان این روند را تسهیل کرد. باید شرایطی را فراهم آورد که نشریات الکترونیک شوند، داوری نشریات در سطح بالایی انجام شود. باید کیفیت‌ها را بالا برد.»

مدیر کل دفتر سیاستگذاری و برنامه­ ریزی امور پژوهشی وزارت علوم معتقد است باید از سیاست‌های تشویقی استفاده کرد، از همه مهم‌تر باید نشریات در 2 سطح مورد ارزیابی قرار گیرند، این ارزیابی باید هم با شاخص‌های داخلی و هم با شاخص‌های بین‌المللی انجام شود.

او افزود: «ارزیابی نشریات با شاخص‌های استاندارد می‌تواند جنبه آموزشی نیز داشته باشد زیرا نشریات آن شاخص‌ها را مهم تلقی می‌کنند و در آینده مدنظر قرار می‌دهند و به این صورت ضعف‌های نشریات برطرف خواهد شد تا به استانداردهای بین‌المللی نزدیک شوند. نظارت و ارزیابی و کمک کردن به نشریات در سطح کلان، وارزیابی و ارتقای کیفیت در درون بخش‌های دانشگاهی، پژوهشی، انجمن‌ها و... بسیار در ارتقای کیفیت نشریات موثر خواهد بود.»

شریفی معتقد است برای ایجاد رغبت بین پژوهشگران و بالا بردن میزان استقبال پژوهشگران از نشریات داخلی باید اعضای تحریریه و مسئولان نشریات کیفیت خود را بالا ببرند، زیرا اگر نشریات ایرانی داوری با کیفیت داشته باشند مقالات بهتری را پذیرش می‌کنند، در نتیجه استقبال پژوهشگران از این نشریات نیز بالا می‌رود. به گفته او این رغبت کم‌کم بوجود می‌آید و مسئله‌ای بسیار زمان‌بر است.

البته روند نشریات علمی ایرانی در سال‌های اخیر رو به رشد بوده و این نشریات توانستند کیفیت خود را ارتقا ببخشند. از طرف دیگر باید این مسئله را نیز لحاظ کرد که بسیاری از پژوهشگران و محققان برجسته کشور ترجیح می‌دهند مقالات خود را در نشریات معتبر بین‌المللی چاپ کنند، و همین امر باعث شده که نشریات ایرانی مغفول واقع شوند.