راهکار‌های وقف‌بنیان در اصلاح و توسعه نظام آموزشی ایران

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، نهاد وقف از عناصر مهم تمدن اسلامی محسوب می‌شود. سنت دیرینه و نیکوی وقف از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، دین و فرهنگ ممالک اسلامی است. این سنت طی تاریخ خود در پیش‌برد امور عام‌المنفعه، بهبود سطح زندگی مسلمانان و به ویژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامی در میان ملت‌های مسلمان نقش بسیار مهمی داشته است.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «راهکارهای وقف‌بنیان در اصلاح و توسعه نظام آموزشی ایران» به این موضوع اشاره کرده‌اند که مدیریت وقف اشاره به مسائلی از قبیل فقدان امکان پیش‌بینی میزان وجوهات ورودی، خطر کاهش میزان وجوهات وقفی، خطر نبود اعتماد مردم به  کم‌وکیف طرح‌های درآمدزا، کم‌وکیف شرکت‌های اقماری، مسائل فقهی وقف و مسئله تبدیل به احسن در ایده‌های استفاده از وقف، ارتباط وقف با نهادهای علمی، فرهنگی، اجتماعی و ... دارد.

* اوقاف موتور محرکه پیشرفت

به زعم این پژوهش اوقاف به عنوان قسمت عمد‌ه‌ای از سرمایه‌های عمومی جامعه مسلمانان می‌توانند موتور محرکه پیشرفت در جوامع اسلامی باشند و با افزایش همبستگی اجتماعی و مشارکت مردم، مسیر پیشرفت همه‌جانبه کشور‌های اسلامی را هموار کند.

در این پژوهش آمده است که یکی از راهبرد‌های اساسی استفاده از نهاد وقف، پیوند دادن آن با مراکز علمی است، امروزه وقـف می‌تواند در راستای پیش‌برد اقتصاد دانش‌بنیان و تقویت آموزش عالی کشور استفاده شوند همچنان که در گذشته استفاده زیادی از این نهاد می‌شده است. تأثیر سنت نبوی وقف در برپایی و اداره صد‌ها مدرسه علوم دینی در تاریخ پرافتخار اسلام از نظامیه‌ها گرفته تا فیضیه‌ها بر کسی پوشیده نیست.

به گفته این پژوهش در سال‌های اخیر نیز اقبال شایسته‌ای به وقف زمین و امکانات دیگر برای احداث و تجهیـز مدارس جدید، دانشگاه‌ها، خوابگاه‌های دانشجویی و تأمین مخارج دانش‌آموزان و دانشجویان نیازمند به چشم می‌خورد که باید آثار اجتماعی فردی، معنوی و مادی آن بیش ازپیش روشن شود.

* وقف در مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی

این پژوهش مطرح می‌کند که یکی از برکات گسترده نهاد وقف را می‌توان در موقوفات مراکز علمی و آموزشی و پژوهشی دنبال کرد. در نگاه دولت‌گرا، ایجاد و گسترش فضا‌های علمی و پژوهشی در ابتدا، وظیفه دولت و حکومت‌هاست اما در کنار آنها بخش خصوصی و مردمی هم می‌توانند به ایفای نقش در این زمینه بپردازند.

به زعم این پژوهش در این میان نهاد نبوی وقف که امروزه در دیگر جا‌ها به نام‌هایی چون بنیادهای خیریه خوانده می‌شود، به ایفای نقش پرداخته و با کارکرد‌های خود فرد و جامعه را شاداب می‌کند. موقوفات خصوصی و بنیادهای وقفی کشور‌های اروپایی، به ویژه امریکای شمالی از ابزار‌های رشد، توسعه و تحول فرهنگی این کشور‌هاست.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

ساختار تأمین مالی تشکل‌های مردم‌نهاد در ایران و جهان

به گفته این پژوهش وقف تاریخچه‌ای کهن و سابق‌های دیرینه دارد و در اسلام نیز به عنوان سنتی حسنه مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است. یکی از راهبرد‌های اساسی استفاده از نهاد وقف، پیوند دادن با نظام علمی کشور است. در شرایط کنونی با توجه به سیاست‌گذاری تمرکزگرا و دولتی حاکم بر نظام علمی، رشد آموزش و پژوهش در کشور با مشکلات عدید‌ه‌ای روبه‌رو است.

* وقف در نگاه تاریخی

این نوشته بیان می‌کند که وقف به عنوان نهادی مردمی و سنتی دیرینه در فرهنگ و تاریخ ایران اسلامی می‌تواند یکی از ظرفیت‌های اساسی برای اصلاح نظام علمی کشور باشد. در نگاهی تاریخی تأثیر سنت نبوی وقف در برپایی و اداره صدها مدرسه علوم دینی در تاریخ پرافتخار اسلام از نظامیه‌ها گرفته تا فیضیه‌ها بر کسی پوشیده نیست؛ اما در تاریخ با معاصر و با ورود ساختار‌های غربی در کشور، نهاد وقف به عنوان یک عنصر تمدن اسلامی به مرور به حاشیه رفت و به فراموشی سپرده شد.

در این پژوهش آمده است که در سال‌های اخیر جامعه علمی کشور نوعی خودآگاهی به ظرفیت‌های عظیم این نهاد مردمی از خود نشان داده‌اند. امید است که با بهـره‌گیری از پژوهش‌های جامع و روند این خودآگاهی سرعت بیشتری پیدا کند و به جامعه سیاستی جمهوری اسلامی ایران و پس از آن در جهان اسلام وارد شود. 

* ابعاد سازمان‌دهنده در رابطه با وقف و نهاد علم

بر اساس نتایج این پژوهش پنج مضمون اصلی و سازمان‌دهنده که از تحلیل مضمون منابع کتبی مربوط به مضمون محوری و فراگیر رابطه وقف و نهاد علم به دست آمده عبارت‌اند از:

• بعد اقتصادی
• بعد بین‌الملل
• بعد فناوری
• بعد مردمی
• بعد توزیع سرمایه

در پژوهش آمده است که در بعد فناورانه می‌توان به تجهیز مدارس به امکانات و تجهیزات تکنولوژی آموزشی، در بعد مردمی تأسیس مدارس مردم‌بنیاد و تمرکززدایی از مدیریت نهاد علم از این طریق و همچنین کیفیت امر آموزش اشاره کرد.

به گفته این پژوهش در بعد اقتصادی می‌توان به تأمین معیشت استادان و کمک هزینه‌های تحصیلی به دانشجویان تحصیلات تکمیلی، تأسیس مراکز آموزشی جدید و کتابخانه‌های وقف‌بنیان و جهت‌دهی علم از این طریق، در بعد بین‌الملل می‌توان به ایجاد انتشارات بین‌المللی و توسعه گفتمان انقلاب اسلامی در جهان، ایجاد و توسعه پایگاه اطلاعاتی وقف‌بنیان و همچنین تقویت دیپلماسی علمی از طریق برگزاری کنفرانس و همایش‌های وقف‌بنیان اشاره کرد.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

سازوکار تأمین و تخصیص منابع مالی در آموزش عالی

به زعم این پژوهش در بعد سرمایه ايجاد سازمانی براي توزيع مناسب سرمايه‌های حاصل از وقف مي‌تواند منجر به آن شود كه سرمايه‌های حاصل به طور صحيح در بخش‌های مختلف توزيع شود.

* وقف در آموزش عالی ایران

این پژوهش مطرح می‌کند که در ایران می‌توان مصادیق متعددی برای اسـتفاده از وقف در آموزش عالی کشور یافت که بزرگترین آن در شیراز وقف شده است. این موقوفه توسط حاج محمدحسن کاظمی شیرازی و دخترش دکترهلن شیرازی به ثبت رسیده است که شامل ۲۰ هکتار زمین مزروعی در شهرستان بیضا، ۳۰ هزار مترمربع زمین مسکونی، چند باب باغ در شهر خفر است.

در ادامه این پژوهش آمده است که بزرگ‌ترین موقوفات ایران مربوط به حضرت امام رضا (ع) است که در سراسر ایران، آثار و تأثیرات شگرف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی از خود بر جای گذاشته است. بخش زیادی از این موقوفات مربوط به کتابخانه‌ها، کتب نفیس خطی و مدارس علمیه است. موقوفات مرحوم حاج حسین آقا ملک یکی از آنهاست که گویا بزرگترین موقوفه شخصی در تاریخ ایران باشد که کتابخانه، موزه و اموال و املاک بسیاری را وقف امام رضا (ع) کرده است.

همچنین قسمت بزرگی از موقوفات سید حسین فـلاح نوشیروانی به وقف علمی اختصاص یافته است که می‌توان از بین آنها به اهدای زمین برای ساخت مدرسه به آموزش پرورش بابل، اهدای بورس تحصیلی به عده‌ای از دانشجویان دوره آموزش تکنسین در بابل، اهدای بورس تحصیلی به ۸۶ نفر از دانشجویان دانشگاه‌های سراسر کشور و ساخت مدارس متعدد اشاره کرد.

نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که این مصادیق نشان می‌دهـد ظرفیت وقف در ایران ظرفیت مناسبی است و می‌تواند در راستای توسعه آموزش عالی به کار گرفته شود و مشکلات نظام آمـوزش عالی کشور را به بهترین وجه حل کند. امروزه مردم کشور ما اقبال خوبی نسبت به پدیده وقف دارند، اما لازم است جریان موقوفات به سمت فعالیت‌های مرتبط با آموزش عالی هدایت شود و با سازماندهی مناسب، از موقوفات به بهترین شکل برای توسعه نظام آموزش عالی کشور استفاده شود.

این پژوهش به کوشش حمیدرضا بهرمن، ابوالفضل جعفری و محمدمهدی کارگزار (دانشجویان کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع) تهران) انجام شده است.