مهم‌ترین الزامات قانون‌گذاری مرتبط با مدیریت پسماند‌های پرتوزا

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، کاربرد‌های مهم فناوری هسته‌ای در زمینه‌های مختلف انرژی، درمانی، صنعتی و کشاورزی، توجه به این فناوری و موضوعات مرتبط با آن را ایجاب می‌کند. یکی از موضوعات مهمی که در بهره مندی و توسعه کاربرد‌های فناوری هسته‌ای باید مورد توجه، برنامه ریزی، قانونگذاری و اقدام قرار گیرد، مدیریت پسماند‌های پرتوزاست. بخش زیادی از کاربرد‌های فناوری هسته‌ای با تولید پسماند‌های پرتوزا همراه است که در صورت عدم مدیریت آنها، برای انسان و محیط زیست مضر خواهند بود. پسماند‌های پرتوزا با توجه به سطح مخاطرات آنها انواع مختلفی دارند و بسته به نوع پسماند، اقدامات و رویکرد‌های مدیریت آن متفاوت است.

ازآنجایی که جمهوری اسلامی ایران نیز بهره برداری از کاربرد‌های صلح آمیز فناوری هسته‌ای را در دستور کار قرار داده، برنامه ریزی برای مدیریت ایمن پسماند‌های پرتوزا ضروری است. با توجه به خلأ‌های قانونی موجود در حوزه مدیریت پسماند‌های پرتوزا در کشور، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «الزامات قانونی مدیریت پسماند‌های پرتوزا در کشور» آورده است که کاربرد‌های گسترده و راهبردی فناوری هسته‌ای باعث شده تا بهره‌برداری از این فناوری مورد توجه بسیاری از کشور‌های دنیا قرار گیرد.

در این گزارش آمده است، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌هایی که در بهره‌برداری از این فناوری مطرح است، نحوه مدیریت پسماند‌های پرتوزای ناشی از فعالیت‌های هسته‌ای است. اگرچه این پسماند‌ها مخاطرات بالقوه‌ای برای جامعه و محیط زیست دارند، اما در صورت مدیریت ایمن آنها، خطر جدی به‌همراه نخواهند داشت و بنابراین مانعی در مسیر توسعه کاربرد‌های فناوری هسته‌ای قلمداد نمی‌شوند. ازآنجایی‌که ایران نیز به جرگه کشور‌های دارای فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای پیوسته، توجه به رعایت الزامات مدیریت پسماند‌های پرتوزا در کشور، از اهمیت زیادی برخوردار است. 

این گزارش بیان می‌کند که براساس میزان پرتوزایی، پسماند‌های پرتوزا به چهار دسته پسماند‌های سطح بالا، پسماند‌های سطح متوسط، پسماند‌های سطح پایین و پسماند‌های بسیار سطح پایین تقسیم می‌شوند. حدود ۹۰ درصد از حجم پسماند‌های پرتوزای تولیدی در جهان، مربوط به پسماند‌های سطح پایین و بسیار سطح پایین است که مدیریت آنها چالش‌های جدی به‌همراه ندارد، اما مدیریت پسماند‌های سطح متوسط و سطح بالا (شامل سوخت مصرف‌شده رآکتور‌های هسته‌ای) که ۱۰ درصد از حجم پسماند‌های تولیدی در جهان را تشکیل می‌دهند، نیازمند رعایت الزامات ویژه‌ای است. 

در این گزارش مطرح می‌شود که اکثر پسماند‌های پرتوزا درنهایت در مخازن زیرزمینی خاصی دفن می‌شوند، اما ازآنجایی‌که سوخت مصرف شده رآکتور‌های هسته‌ای حاوی مقادیر قابل‌توجهی سوخت هسته‌ای و برخی مواد ارزشمند دیگر است، طی فرایند بازفرآوری قابلیت بازیافت دارد. با بازفرآوری سوخت مصرف‌شده، حجم پسماند‌های سطح بالا کاهش یافته و به میزان قابل‌توجهی در مصرف سوخت هسته‌ای صرفه‌جویی می‌شود. به همین دلیل این رویکرد مورد توجه بسیاری از کشور‌های هسته‌ای قرار گرفته است. 

این گزارش ادامه می‌دهد که بررسی تجربه سایر کشور‌ها برای سیاستگذاری در زمینه پسماند‌های پرتوزا نشان‌دهنده توجه این کشور‌ها به تعیین سیاست‌ها و راهبرد‌های کلی برای مدیریت پسماند‌های پرتوزا و همچنین پیش‌بینی منابع مالی مطمئن برای این منظور است. برای مثال در کشور فرانسه که حدود ۷۰ درصد از برق مورد نیاز خود را از طریق انرژی هسته‌ای تأمین می‌کند، سیاست اصلی در زمینه مدیریت پسماند‌های پرتوزا شامل بازفرآوری سوخت مصرف‌شده و سپس دفن زیرزمینی عمیق پسماند‌های سطح بالاست. پسماند‌های سطح پایین و سطح متوسط نیز برای دفن نهایی به مخازن سطحی منتقل می‌شوند. 

در این گزارش آمده است که اگرچه مدیریت ایمن پسماند‌های پرتوزا به صراحت در اسناد بالادستی کشور ذکر نشده، اما این مهم در برخی اسناد مرتبط با مسائل زیست‌محیطی قابل برداشت است. نیروگاه اتمی بوشهر، تأسیسات چرخه سوخت هسته‌ای، رآکتور‌های تحقیقاتی، مراکز پزشکی هسته‌ای و صنایع استفاده‌کننده از مواد پرتوزا، منابع اصلی تولید پسماند پرتوزا در ایران هستند. طبق اساسنامه شرکت مدیریت پسماند‌های پرتوزای ایران، این شرکت متولی اصلی مدیریت پسماند‌های پرتوزا در کشور است. 

این گزارش توضیح می‌دهد که در حوزه قوانین نیز برخی قوانین همچون قانون حفاظت در برابر اشعه، قانون هوای پاک و قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات و دارندگان سلاح و مهمات غیرمجاز، الزاماتی را در مورد مواد پرتوزا وضع کرده‌اند، اما مشخصاً به بحث پسماند‌های پرتوزا اشاره نکرده‌اند. به‌طورکلی بررسی قوانین مرتبط با این موضوع حاکی از وجود برخی خلأ‌های قانونی در زمینه مدیریت پسماند‌های پرتوزاست. از جمله این خلأ‌ها می‌توان به عدم تعیین راهبرد‌های کلی کشور در زمینه توسعه کاربرد‌های فناوری هسته‌ای و مدیریت پسماند‌های پرتوزا، عدم پیش‌بینی منابع مالی برای تأمین هزینه‌های مدیریت پسماند‌های پرتوزا و نبود صلاحیت قانونی لازم برای نهاد‌های نظارتی به‌منظور نظارت بر ایمنی مدیریت پسماند‌های پرتوزا اشاره کرد. 

این گزارش بیان می‌کند که مطابق با توصیه‌های مراجع بین‌المللی و تجارب کشور‌های توسعه‌یافته در زمینه استفاده از فناوری هسته‌ای، مدیریت پسماند‌های پرتوزا به‌دلیل برخی ملاحظات مهم، نیازمند سیاستگذاری، قانون‌گذاری و همچنین ایجاد تکالیف، صلاحیت‌ها و مجازات‌های قانونی متناسب است. 

این گزارش ادامه می‌دهد که با توجه به کاستی‌های موجود در حوزه قانون‌گذاری برای مدیریت پسماند‌های پرتوزا و نظر به اهمیت این موضوع در سلامت جامعه، حفظ محیط زیست و رعایت حقوق نسل‌های آینده، مهم‌ترین الزامات قانون‌گذاری قابل پیشنهاد در حوزه مدیریت پسماند‌های پرتوزا شامل هدف‌گذاری راهبردی برای توسعه صنعت هسته‌ای کشور، تعیین راهبرد‌های اصلی در شیوه‌های دفع پسماند‌های پرتوزا، ایجاد نهاد نظارتی مستقل در زمینه ایمنی هسته‌ای و جرم‌انگاری در زمینه اقدامات مخل مدیریت پسماند‌های پرتوزا هستند.