چالش‌های نوآوری مسئولانه و سازوکار‌های پیاده‌سازی آن

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، چالش‌های ایجاد شده در سال‌های اخیر در زمینه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی، اقتصادی و اخلاقی مانند نابرابری اجتماعی و تبعیض، توسعه پایدار، تغییرات آب‌وهوایی و...موجب شده است که مفهوم دانش و تحقیقات سودمند مطرح شود و انتظار جدیدی از شرکت‌های نوآور، برای تطبیق دادن رفتار‌های نوآورانه خود با این چالش‌ها شکل گیرد.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «نوآوری مسئولانه مشخصه‌ها، چالش‌ها و سازوکار‌های پیاده‌سازی آن» به این موضوع اشاره می‌کند که نوآوری مسئولانه، زمینـه مطالعاتی جدیدی در حوزه مختلف نوآوری است که به بررسی مسئولیت عامل‌های تأثیرگذار بر فرایند نوآوری و نیز بر خروجی‌های نوآوری (محصولات، اثرات یا پیامدها) می‌پردازد. به بیانی دیگر تمرکز نوآوری مسئولانه، بر مسئولیت عاملان و ذینفعان نوآوری است که درگیر نوآوری‌اند و از پدیده پیچیده، جمعی و پویای نوآوری تأثیر می‌پذیرند.

* تعریف نوآوری مسئولانه

این پژوهش مطرح می‌کند که نوآوری مسئولانه، زمینه مطالعاتی جدیـدی در حـوزه مختلـف نوآوری است که به بررسی مسئولیت عامل‌های تأثیرگذار بر فرایند نوآوری و نیز بـر خروجی‌های نوآوری (محصولات، اثرات یا پیامدها) می‌پردازد. بـه بیانی دیگر تمرکز نوآوری مسئولانه، بر مسئولیت عـاملان و ذینفعان نوآوری است که درگیر نوآوریاند و از پدیده پیچیده، جمعی و پویای نوآوری تأثیر می‌پذیرند.

نوآوری، در محیط نوآوری باز شکل می‌گیرد که تعامل میان ذینفعان مختلـف در ایـن محـیط، بـه عنـوان مزیتـی رقـابتی محسـوب مـی‌شـود

در واقع به زعم این پژوهش نوآوری، در محیط نوآوری باز شکل می‌گیرد که تعامل میان ذینفعان مختلف در این محیط، بـه عنوان مزیتی رقابتی محسوب می‌شود. در این دیدگاه همکاری میان ذینفعان در بخش‌های مختلف، نوآوری مسئولانه را شکل می‌دهد.

در این پژوهش آمده است که ذینفعان در بخش‌های مختلف نسبت به یکدیگر احساس مسئولیت و مسئولیت خروجیِ نوآوری را میان خود تسهیم می‌کنند. این جریان مستمرِ تسهیم مسئولیت، منجر به دستیابی به منافع اجتماعی و زیست‌محیطی نوآوری (علاوه بر منافع اقتصادی آن) می‌شود.

* سیر تحول ترویج نوآوری مسئولانه

این پژوهش مطرح می‌کند که نوآوران و نیز نهادها، باید نتایج فناوری‌های نوظهـور را پـیش‌بینـی کننـد، مسـئولیت خـود را در مـورد ایـن نتـایج تشخیص دهند، انواع مختلف ذینفعانِ این نتایج را در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دهند و ذینفعان نیز، در قبال پیامد‌های این فناوری‌ها در جامعه، احساس مسئولیت کنند.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که موضوع نوآوری مسئولانه طی دو دهه اخیـر در مجـامع علمی بین‌المللی رواج داشته است، اما کمتر مورد توجه محققان داخل کشور بوده است. بنابراین هدف این مقاله در راستای پرکردن ایـن شکاف، معرفی و ترویج «نوآوری مسئولانه» است. بر این اساس، سیر تحول نوآوری مسئولانه، مفهوم دقیق آن، موانع، اصول و راهکارهای اجرای آن به صورت روشن و شفاف و با ذکر مصادیق مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

این گزارش ادامه می‌دهد که بررسی سیر تحول نوآوری مسئولانه نشـان داد کـه محوریـت نظارت بر نوآوری، از نهاد متمرکز دولتی (حکومتی) به تمام ذینفعان نوآوری انتقال یافته است و اهداف نظارت بر نوآوری، از کاهش خطرات، بـه هدایت نوآوری‌ها به سمت رفع نیازها و حل ابرچالش‌های هـر جامعه تحول یافته است.

* جايگاه نوآوری مسئولانه در مكاتب اقتصادی

در این پژوهش آمده است که بر مبنای رويكرد مكاتب مختلف نسـبت به نوآوری، مي‌توان جايگاه نوآوری مسئولانه مورد بررسی قرار داد را كه نتيجه تعهد و احساس مسئوليت جمعی، نسبت به پيامدهای اخلاقی- اجتماعی نوآوری است.

به زعم این پژوهش مكاتب اقتصادی به دو گروه اصلی جريان اصـلی و دگرانديش تقسيم می‌شوند كه ديدگاه هر يك، نسـبت به نوآوری و به تبع آن نسبت به تأثير ذينفعان بر نـوآوری (نوآوری مسئولانه) متفاوت است. 

* دو رویکرد پسنگر و پـیشنگر در پیدایش نوآوری‌

به بیانی دیگر به گفته این پژوهش، رویکرد نظارت بر نوآوری‌ها از رویکرد پسنگر و تلاش در راستای کاهش ریسک نوآوری عرضه شده به بازار، به رویکرد پـیشنگر و کمک به پیدایش نوآوری‌ها بر مبنای ارزش‌ها، خواسته‌ها و نیاز‌های جوامع تغییر یافته است.

در این پژوهش به این مهم اشاره می‌شود که با تعریف نوآوری مسئولانه نشان داده شد که وجود چهار مشخصه برای برقراری آن ضروری است: شفافیت، تعامل، مسئولیت متقابل و مسئولیت مشترک.

به زعم این پژوهش در مواردی که نوآوران از بروز اطلاعات مربوط به نوآوری و از دست دادن مزیت رقابتی خود نگران باشند، مانع از برقراری شفافیت در فرایند نوآوری می‌شوند. در این زمینه، حمایت از مالکیت معنوی و استفاده از صیانت‌های نیمه‌رسمی می‌تواند یکی از راهکار‌های بسیار مهم در این زمینه باشد. این امر برای تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران کشورمان، با توجه به وجود ضعف در قوانین مالکیت فکری و معنوی، اهمیت دارد.

* ایجاد احساس مسئولیت متقابل میان ذینفعان مختلف نوآوری

در ادامه این پژوهش آمده است که در مواردی که تفاوت در دیدگاه‌ها، اهداف، انگیزه‌ها، معیار‌های ارزشی و جایگاه قدرتی متفاوت ذینفعان نوآوری وجود داشته باشد، تعامل میان آنان به سختی شکل می‌گیرد. به منظور رفع این چالش، تقویت گفتمان میان ذینفعان به عنوان راهکار اصلی پیشنهاد می‌شود. برای ایجاد احساس مسئولیت متقابل میان ذینفعان مختلف نوآوری لازم است اختلاف دیدگاه‌ها، اهداف، انگیزه‌ها، معیارهای ارزشی و جایگاه قدرتی به کمترین برسد.

بر این اساس در این پژوهش پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران حوزه نوآوری مسئولانه، در راستای کاهش این تفاوت‌ها میان ذینفعان، تحقق نوآوری مسئولانه را تسهیل کنند. در نهایت برای برقراری نوآوری مسئولانه در جامعه، باید حس مسئولیت مشـترک در مورد به نتیجه رسیدن/ نرسیدن نوآوری میان تمام ذینفعـان آن به طور یکنواخت برقرار باشد.

به زعم این پژوهش تا زمانی که این حس مشترک وجود نداشته باشد و فقط سرمایه‌گذار (نوآور)، بار مسئولیت نوآوری‌های با پیامدهای نامشخص را به دوش بکشد، سایر ذینفعان نوآوری از جمله سازمان‌های مردم نهاد فاقد وجاهت لازم خواهند بود.

* معیار‌هایی ارزیابی جامعه مسئولانه

در بخش پایانی مقاله، سازوکار‌های پیاده‌سازی نوآوری مسئولانه با ذکر مصادیق، مورد بررسی قرار گرفت و در این بخش نشان داده شد که در عمل، برای آنکه نوآوری‌ها در جامعه مسئولانه باشند، با چه معیار‌هایی باید مورد ارزیابی قرار گیرند:

• نخست، اثرات اجتماعی نوآوری، پیش از عرضه به بازار، باید پیش‌بینی شود و از این طریق، نوآوری از بدو پیدایش به سمت قابل پذیرش بودن توسط اجتماع هدایت شود.
• دوم، اصل حقوقی احتیاط، در نوآوری مسـئولانه از اهمیت بسیاری برخوردار است و لازم است مورد تأکید دولت‌ها قرار گیرد. اصل احتیاط با هدف ایجاد انگیزه برای تولید محصولات امن و پایدار به کار می‌رود و به حکمرانان (دولت) این امکان را می‌دهد که ریسک‌های احتمالی را از طریق اعطا مجوز‌های موقتی و تصـمیم‌های موردی، به کمترین میزان برساند.
• سوم، توجه به ارزش‌های اخلاقی و ملاک‌های پذیرش اجتماعی، از موارد مهمی است کـه لازم است از بدو شکل‌گیری نوآوری به آن توجـه شـود. در غیـر این صورت، نوآوری‌ها، با وجود سرمایه‌گذاری‌های هنگفـت انجام شده، محکوم به شکست خواهند بود.
• چهارم، تسهیل زمینه حکمرانی نوآوری و در نهایت فراهم‌سازی اخذ بازخورد در قبال سیاست‌های تدوین شده، از سازوکار‌های اجرای نوآوری مسئولانه برشمرده شدند.

مقاله حاضر نخستین مقاله فارسی است که موارد گفتـه شده را پوشش داده است و در قالب مجموعه‌ای جامع و کاربردی، به ترویج این موضوع می‌پردازد و می‌تواند مرجع قابل استناد برای پژوهشـگران در حوزه مدیریت فناوری باشد.

بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه، پیشنهاد می‌شود چالش‌های مربوط چهار مشخصه نوآوری مسئولانه در ایران مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند و راهکارهای سیاستی و تنظیمی لازم برای آن شناسایی شوند.

پیرو نتایج یافت شده از این نوشته به عنوان نمونه یکی از مهمترین چالش‌ها، نبود قوانین صیانت فکری و معنوی است که انگیزه نوآوران را در شفاف‌سازی فرایند نوآوری تضعیف می‌کند.

در نهایت در این پژوهش پیشنهاد می‌شود نگاشتی میان سازوکار‌های اجرای نوآوری مسئولانه برشمرده شده در این مقاله و اصول حقوقی و قـوانین موجود در کشـور انجام و راهکار‌های لازم ارائه شود.

این پژوهش به کوشش ليلا منصوری‌فر (دكتری مديريت تكنولوژی، گروه كارآفرينی و مديريت تكنولوژی، دانشكده حسابداری و مديريت، دانشگاه علامه طباطبايی) و مژگان سمندرعلی اشتهاردی (استاديار اقتصاد، گروه ارزيابی سياست و پايش علم، فناوری و نوآوری، مركز تحقيقات سياست علمی كشور) انجام شده است.