چرا به سیاست‌گذاری در حوزه علم، فناوری و ترویج علم نیاز داریم؟

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جوامع امروزی، تأکید بر دانش است. در چنین جوامعی دانش اساس همه فعالیت‌ها و تصمیم‌گیری‌‌هاست. توسعه این جوامع به رشد دانش در زمینه‌های گوناگون که عمدتاً با بهره‌گیری علم و فناوری نمود پیدا می‌کند، وابسته است. با نگاه به محور‌های توسعه کشور‌های پیشرفته ملاحظه می‌شود که صنعت و تکنولوژی ستون اصلی آن محسوب می‌شوند.

اکرم قدیمی (دانشیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) با همکاری الهه حجازی (دانشیار دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران) در مقاله‌ای با عنوان «سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم در ایران: یک ضرورت ملی» به این موضوع می‌پردازد که علم و فناوری زمانی می‌تواند در جامعه اثرگذار باشد که محصولات حاصل از آن در جامعه کاربرد داشته باشد و ترویج علم در انجام این مهم نقش بسزایی دارد.

هدف این مقاله توجه دادن به اهمیت و ضرورت سیاست‌گذاری در حوزه علم، فناوری و ترویج علم در ایران است. در این مقاله نگاهی کوتاه به موضوع و اقدامات انجام شده در زمینه سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم و مشکلات فراروی آن داریم.

* سیاست علم و تکنولوژی

به زعم این پژوهشگران سیاست علم و تکنولوژی، بیانگر نگرشی است که دولت و جامعه مدرن نسبت به روابط و تعامل بین تغییرات علم و تکنولوژیکی با توسعه اجتماعی و اقتصادی دارد.

 در این پژوهش آمده است که کارایی سیاست علم و فناوری در گرو درک واقع‌بینانه و جامع سیاست‌گذاران از این ارتباط و تعامل است. درسطحی دیگر، سیاست علم و تکنولوژی نمایانگر دیدگاه بسیار خوشبینانه‌ایست که امروزه نیز وجود دارد. براساس این دیدگاه علم و فناوری اگر به درستی توسعه یابد از توانایی بالقوه حل مشکلات بزرگ بشریت برخوردار است.

دخالت مستقیم و غیرمستقیم دولت در فعالیت‌ها و فرایند‌های علمی و تکنولوژیک برای نیل به اهداف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیار ضروری است

مفهوم و کارکرد سیاست علم و تکنولوژی بر پایه این فرض بنا شده است که دخالت مستقیم و غیرمستقیم دولت در فعالیت‌ها و فرایند‌های علمی و تکنولوژیک برای نیل به اهداف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیار ضروری است.

* اصول سیاست‌گذاری در زمینه علم و فناوری

این پژوهش توضیح می‌دهد که توجیه سیاست‌گذاری در زمینه علم و فناوری و دخالت دولت در این امر، بر پایه اصولی مشخص انجام بگیرد که عبارتند از:

1. بدون دخالت دولت پیشرفت فناوری در جهتی مطلوب صورت نمی‌گیرد و به انتخاب تکنولوژی نامناسب، تخصیص نامناسب منابع و تبعیت از الگو‌های تعریف شده صنعتی می‌انجامد.
2. بدون دخالت دولت تحقیقات علمی بسیار دیر به ثمر می‌رسد و نمی‌توان انتظار داشت که شرایط بازار بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری و تحقیق در زمینه‌های عاملامنفعه تشویق کند. دشواری‌های موجود در مسیر متناسب کردن سود تحقیقات و توسعه، باعث می‌شود که بخش خصوصی تمایلی به سرمایه‌گذاری نشان ندهد. بنابر‌این، دولت باید برای اصلاح " نقص بازار" از طریق سرمایه‌گذاری دولتی یا اعمال سیاست‌های تشویقی وارد عمل شود.
3. بدون دخالت دولت احتمال رشد خود به‌خود برخی از بخش‌های فناوری از جمله بخش‌های خدماتی، بهداشت، آموزش و ... وجود ندارد و دولت باید در این زمینه‌ها نقش مستقیمی ایفا کند. این مساله به‌ویژه در کشور‌های در حال توسعه که از تراکم جمعیت و نابرابری درآمد‌ها رنج می‌برند، اهمیت دارد.

* سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری

در این پژوهش آمده است؛ دولت که در واقع پاسدار رفاه جامعه است باید برای بهبود شرایط زندگی مردم به هدایت فعالیت‌های علمی و تکنولوژیک بپردازد. برای کشور‌های در حال توسعه که نیاز شدیدی به حل مشکلات اجتماعی مانند غذا، مسکن، اشتغال و بهداشت دارند، علم به منزله نوش دارویی است که استقلال آن را به ارمغان می‌آورد. در بسیاری از این کشورها، سیاست علم و فناوری در ابتدا با امیدواری و شور و شوق وافر پذیرفته شد.

این پژوهش توضیح می‌دهد که حوزه علم، فناوری و نوآوری چه زمانی به طور مستقیم مورد توجه سیاست‌گذاران واقع شده و چه پیش از آن، همواره متأثر از تصمیمات و مداخلات دولت‌ها بوده است.

به زعم این پژوهشگران عبارت سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری بیانگر مجموعه تمام سیاست‌هایی است که به دنبال ارتقاء فعالیت‌ها و فرایند‌های مرتبط با علم، فناوری و نوآوری هستند تا توسعه اقتصادی و اجتماعی تحقق یابد.

براساس سند چشم‌انداز بیست ساله کشور، ایران می‌بایست در مدت زمان مشخصی به رتبه اول در حوزه علم و فناوری در منطقه صعود کند. بنابر این باید سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم به عنوان یکی از ارکان موفقیت کشور در عرصه علم و فناوری مشخص شود تا کشور بر آن اساس و متناسب با رهنمود‌های تعیین شده حرکت نماید.

*  تبدیل علم به گفتمان اصلی جامعه

در این پژوهش آمده است که بر اساس اسناد کلان نظام علم و فناوری، یکی از موضوعات اساسی تبدیل علم به گفتمان اصلی جامعه است که به تبع آن فضای مساعدی برای تولید علم و فناوری ایجاد گردد.

بدیهی‌ترین هزینه‌ای که باید در خصوص توجه جامعه به علم پرداخته شود نگاه آینده‌نگرانه به موضوع علم و فناوری است

بدیهی‌ترین هزینه‌ای که باید در خصوص توجه جامعه به علم پرداخته شود نگاه آینده‌نگرانه به موضوع علم و فناوری است و این ضرورت را می‌طلبد تا در چارچوبی کاملاً علمی فاصله میان رویاپردازی و تحقق اهداف برطبق اسناد کلان ملی کاسته شود.

این پژوهش مطرح می‌کند که بی‌شک پیشرفت علم و فناوری از مهمترین مؤلفه‌های اقتدار کشور در نظر گرفته شده است و پشتوانه رسیدن به پیشرفت علم و فناوری دستیابی به جهش علمی است و پشتوانه رسیدن به جهش علمی آشنا ساختن دانشجویان، دانش‌پژوهان و عموم مردم با علم است.

از این منظر می‌توان گفت که ترویج علم زیربنای اساسی جهش علمی و در نهایت پیشرفت علم و فناوری در کشور خواهد بود. ظرفیت‌سازی برای پیشرفت‌های علمی و فناورانه نیازمند بسترسازی صحیح و علمی و آشنا ساختن مخاطبان خاص و عام با علم، رویکرد‌های علمی و محصولات فناورانه است.

در این پژوهش آمده است که ترویج علم کلید دستیابی به توسعه علمی و پایدار جوامع محسوب می‌شود. جوامعی که ترویج علم را جدی گرفته و از نقش سازنده آن در توسعه جوامع خود آگاه بودند به راحتی توانستند خود را به مرحله بالاتر توسعه برسانند. در واقع آنها دریافته‌اند میان علم و جامعه فاصله است و تنها چیزی که می‌تواند شکاف میان علم و جامعه را کاهش دهد، ترویج علم است یا به عبارتی افزایش درک فهم عامه از علم، تنها سالحی است که می‌تواند جامعه را به مدار‌های توسعه‌یافتگی برسانند.

ترویج علم کلید دستیابی به توسعه علمی و پایدار جوامع محسوب می‌شود

به زعم این پژوهشگران همگانی کردن علم و ترویج آن در صورت استمرار و بنیادی شدنش می‌تواند سبب اشاعه تفکر علمی و خردگرایی در جامعه شود. اقدامات و فعالیت‌های انجام‌شده برای ترویج علم در کشور ما نمی‌تواند موفق و مؤثر باشد مگر اینکه در چارچوبی مدونشده و با اهدافی قابل ارزیابی و اندازه‌گیری صورت گیرد.

در ادامه پژوهش آمده است که به رغم اقدامات بسیار ارزشمندی که تاکنون برای ترویج علم در کشور در همه سطوح انجام شده، به دلیل نبود سیاست‌گذاری در حوزه علم و فناوری و بالتبع ترویج علم این اقدامات آنگونه که الزم است کارآمد نبوده است.

* چرا به سیاست‌گذاری در حوزه علم، فناوری و ترویج علم نیاز داریم؟ 

این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که سیاست‌گذاری در حوزه علم، فناوری و همچنین ترویج علم مانند سیاست‌گذاری در هر حوزه دیگر نیازمند توجه به زمان و مکانی است که منجر به درک، فهم و کاربرد علم در زندگی روزمره مردم شده است. بنابراین، تجویز سیاست‌های حوزه علم، فناوری و ترویج علم در یک کشور برای دیگر کشور‌ها منطقی نیست.

از نظر این پژوهش یافتن تجارب مشترک و یادگیری از یکدیگر در مواردی امکان‌پذیر است. سیاست‌گذاری جدید در این زمینه نیز مبتنی بر یادگیرندگی است. هدف این نیست که از دیگری تقلید کنیم یا دانش‌های دیگران را تلفیق کنیم بلکه با ژرف‌اندیشی، دانش و تجربه دیگران را از آن خود می‌کنیم، مانند سخن گفتن که واژگان و ساختار زبان را می‌آموزیم، اما به شیوه خود سخن می‌گوییم. سخن گفتن ما تقلید یا تلفیق سخن دیگران نیست و سخنی جدید است.

بر اساس یافته‌های این مطالعه، با توجه به اینکه سیاست‌گذاری به عنوان چراغ راهنما می‌تواند مسیر آینده جوامع در عرصه‌های گوناگون را ترسیم کند بنابر این، سیاست‌گذاری علم، فناوری و ترویج علم می‌تواند نقشه راه کشور‌ها در حوزه ارتباط علم و جامعه را ترسیم و ملزومات لازم دستیابی کشور‌ها به توسعه پایدار را فراهم کند.