خرق عادت از دیدگاه جامی

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، صادر شدن اعمال خارق العاده از انسان «خرق عادت» یکی از مباحث مهم در عرفان و تصوف اسلامی است و معمولا در معنای دینی آن به معجزه تعبیر می‌شود.

مهناز شایسته‌فر (دانشیار گروه هنر اسلامی دانشگاه تربیت مدرس) و افروز آقاجان (کارشناسی ارشد هنر اسلامی) در مقاله‌ای با عنوان «مطالعه زیبایی شناختی خرق عادت (کرامت) از دیدگاه جامی » به این موضوع اشاره می‌کنند که معجزه یکی از موارد خرق عادت است و ویژه انبیاء است.

* کرامت (خرق عادت) به چه معناست؟

اعمال خارق العاده از سوی غیر نبی را کرامت می‌خوانند مواردی همچون پیشگویی حوادث، دفع شر، آگاهی از ضمایر، حضور همزمان در چند مکان و درمان بیماری‌ها

این پژوهشگران می‌نویسند اعمال خارق العاده از سوی غیر نبی را کرامت می‌خوانند که مواردی همچون پیشگویی حوادث، دفع شر، آگاهی از ضمایر، حضور همزمان در چند مکان و درمان بیماری‌ها از نمونه‌ها و مصادیق این کرامات هستند.

شایسته‌فر و آقاجان در این مقاله می‌نویسند بنابر نظر صوفیه منظور از غیر نبی بندگان خالص خداوند هستند که با ایجاد زمینه‌های اخلاقی در نفس خویش و طی مراتبی توانایی تصرف در عالم و انسان‌ها را پیدا می‌کنند و از آنها با نام اولیا یاد می‌شود.

* زیبایی شناسی چیست؟

زیبایی شناسی (Aesthetics) به معنای «ادارک حسی» از قرن 18 به این سو توسط بومگارتن مطرح شد و در ادامه در کتاب نقد قوه حکم کانت به اوج رسید. این مفهوم متفاوت با آنچه بود که پیشتر در یونان باستان مطرح شده بود و به واسطه تفاوت‌های گفتمانی این دوران چندان نمی‌توان رویکرد فلاسفه یونان را به فلاسفه قرن 18 نزدیک دانست. تفاوت‌های آشکاری هم از نظر هستی شناسی و هم از منظر وجود شناسی بین گفتمان‌های این دو دوره وجود دارد.

نزد فلاسفه و اندیشمندان اسلامی هم «زیبایی شناسی» معنای دیگر گونه‌ای داشت و می‌بایست آن را ذیل گفتمان دینی تعریف و صورتبندی کرد. در از نظر شایسته‌فر و آقاجان در این مقاله منظور از زیبایی شناسی در واقع تلاشی در مسیر شناخت زیبایی‌های معنوی کرامت و در واقع آراستگی‌های اخلاقی‌ای است که به موجب آن چنین عنایاتی از سمت حق به فرد صورت می‌گیرد.

آنان می‌نویسند در هنر ایرانی همواره رابطه‌ای مستحکم بین هنر و ادب فارسی با عرفان وجود داشته است از اینرو در موارد گوناگون شاهد بازنمایی کرامات در هنر ایرانی بویژه در نگارگری هستیم.

در هنر ایرانی همواره رابطه‌ای مستحکم بین هنر و ادب فارسی با عرفان وجود داشته است

* مطالعه موردی نگاره‌های تذکره شیخ صفی

این پژوهشگران در این مقاله درصدد شناسایی و معرفی بازنمایی کرامات در یکی از نسخه‌های تذکره شیخ صفی هستند که در حال حاضر تنها نسخه مصور از این کتاب است.

به عبارت دیگر اهمیت نسخه مذکور از این جهت است که مجموعه‌ای عظیم از باور‌ها و اعتقادات صوفیانه را در بر دارد و در تمام کتاب به منش و کرامات ایشان پرداخته است.

* عبدالرحمان جامی کیست؟

این نویسندگان در این مقاله برای تبیین مسئله کرامت و شناخت زمینه‌های وقوع آن در تذکره مذکور دیدگاه عبدالرحمان جامی مورد توجه قرار داده شده است.

عبدالرحمان جامی از از شعرا، دانشمندان و عارفان قرن نهم هجری قمری است و از عرفای فرقه نقشبندیه محسوب می‌شود که در هنر خوشنویسی نیز دست داشته است. جامی با کمال‌الدین بهزاد هنرمند نقاش قرن نهم هجری نیز رابطه دوستی داشته است و از اینرو با عالم هنر نگارگری نیز بیگانه نبوده است.

شایسته‌فر و آقاجان می‌نویسند پژوهش پیش رو به دو جهت بر اساس آراء جامی صورت گرفته است:

•  موضوع انسان کامل و صفات او و همچنین بررسی کرامات مربوط به این بزرگان از پایه‌های اساسی بحث او بوده است.
•  قلم و نثر در بیان مفاهیم عرفانی روان، ساده و قابل فهم است. جامی به جز اشاراتی که در سلسله الذهب از مثنوی هفت اورنگ در باب خرق عادت داشته در دو کتاب نفحات الانس من حضرات القدس (در بیان کرامات اولیا) و شواهد النبوه (در بیان معجزات پیامبر (ص)) به این مطلب پرداخته است.

این پژوهش به روش کیفی تحلیلی-توصیفی انجام داده و روش گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه‌ای و منابع مکتوب است. هدف پژوهش شناخت بنیان‌های اخلاقی در نگاره‌های تذکره شیخ صفی با موضوع خرق عادت و کشف روابط درونی آن با مفاهیم عرفانی بر اساس دیدگاه جامی است.

جامی بزرگترین کرامت را همان عبادت در خلوت و بازداشتن نفس از غیرخدا و رضای الهی در جمیع احوال می‌دانند

به زعم این پژوهشگران از منظر این مقاله می‌توان گفت که بر طبق آراء جامی برای طالب با ایجاد مقدمات معنوی و عملی مانند خالی کردن دل از همه اغراض دنیوی و اخروی، دائم الذکر بودن، گرسنگی، عزلت و بی خوابی امکان رسیدن به مقام ولی الهی و انجام کرامات وجود دارد، چنانکه خود نیز در نفحات الانس ۶۱۸ نفر از عارفان را با کراماتشان نام برده است.

در جمع‌بندی این پژوهش آمده است جامی همچنین در این کتاب از برخی عرفای بزرگ نقل کرده است که ایشان بزرگترین کرامت را همان عبادت در خلوت و جلوت، بازداشتن نفس از غیرخدا و رضای الهی در جمیع احوال می‌دانند. شیخ صفی نیز طبق آنچه در تذکره ایشان گرد آمده کرامات بسیاری داشته است و بنابر مطالعه انجام شده او بسیاری از صفاتی را که جامی جهت رسیدن به این درجه را بیان کرده است دارا است که در صدر همه آنها تبعیت کامل از حضرت محمد (ص) به عنوان الگو و نمونه کامل است.