پژوهش‌ و فناوری‌های زیستی چگونه اعتماد اجتماعی را مخدوش می‌کنند؟

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، دومین نشست از سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش در خدمت توسعه علم و فناوری با موضوع «پژوهش و نوآوری مسئولانه در زیست‌فناوری؛ مطالعه موردی: شرکت مونسانتو» و با سخنرانی حامد بیکران‌بهشت، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، برگزار شد.

در معرفی این نشست آمده است: فناوری‌ها (از جمله هوش‌مصنوعی) ارزش‌بار هستند به این معنی که تحت‌تاثیر ارزش‌های اجتماعی که در آن شکل می‌گیرند برساخته شده و به عبارت دیگر ارزش‌ها در این سیستم‌ها تعبیه می‌شوند و در صورت شیوعِ آن فناوری در جامعه، همین ارزش‌ها با قدرت بیشتری در جامعه حاکم خواهند شد.

به عنوان مثال یک مصنوع فناورانه (از جمله یک سیستم مجهز به هوش‌مصنوعی) اگر در جامعه‌ای متمایل به ارزش‌های نژادپرستانه شکل گیرد، و آن مصنوع در جامعه شیوع یابد، ارزش‌های نژادپرستانه در آن جامعه را تقویت خواهد کرد. جدی قلمداد کردن چنین شرایطی، نوعی از نظارت، کنترل اجتماعی یا اِعمال سیاست‌هایی را برای فناوری‌های نوظهور مجهز به هوش مصنوعی ضرورت خواهد داد.

در این سخنرانی با بازطرح برخی از معضلات اخلاقی که توسعه‌دهندگانِ سیستم‌های مجهز به هوش‌مصنوعی، و سیاست‌گذارانِ این حوزه با آن مواجه هستند، برخی راهکارهای ارایه شده (از جمله رویکردِ طراحیِ حساسِ به ارزش) مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در ادامه به شکل اجمالی مروری خواهیم داشت بر سرفصل‌های مهمی که در این نشست تخصصی مطرح شد.

* پژوهش و نوآوری مسئولانه

پژوهش و نوآوری مسئولانه (RRI) یک برنامه پژوهشی بوده است که در اتحادیه اروپا شکل گرفته و مجموعه‌ای از عناصر ناهمگن – ازجمله اخلاق، حقوق، جامعه‌شناسی، و نوآوری – را دربرمی‌گیرد. مبنای نظری RRI، مسئولیت اجتماعی دانشمندان و پرهیز از بروز مسائل پذیرش فناوری است. به طور ساده، به نظر می‌رسد هرجا احتمال بروز تبعات مخاطره‌آمیز فناوری، میزان خسارت احتمالی آن، و یا نگرانی‌های عمومیِ ناشی از آن جدی‌تر است، مسئولیت اجتماعی دانشمندان (و سایر ذی‌نفعان) مربوط نیز بیشتر می‌شود. هم‌چنین، جلب اعتماد عمومی یکی از مقومات و شرایط لازم برای تحقق پژوهش و نوآوری مسئولانه است.

رابطه پژوهش و نوآوری مسئولانه با مساله تمامیت پژوهش (اخلاق پژوهش) عموما بر مبنای هنجارهای معرفتی پژوهش شکل می‌گیرد: علاوه بر این‌که رعایت این هنجارها بخشی از مسئولیت اجتماعی دانشمندان است، این مطلب از نظر حفظ اعتماد عمومی به نهاد علم نیز اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

بسیاری از پژوهش‌ها و فناوری‌های زیستی، به‌ویژه فناوری‌های گوناگون اصلاح ژنتیکی (GM) و محصولات و پژوهش‌های مرتبط با آن، بیشترین بحث‌های اخلاقی و اجتماعی را در سیاست‌گذاری علم و فناوری موجب شده‌اند، زیرا نگرانی عمومی در مورد این فناوری‌ها همواره بسیار جدی بوده است. در این ارائه، با اشاره به ماجرای «اسناد مونسانتو»، اهمیت پژوهش و نوآوری مسئولانه در این حوزه شرح داده ‌شد.

* اسناد مونسانتو

«اسناد مونسانتو» مدارکی بوده‌اند که حین دادگاه شرکت مونسانتو در رسیدگی به مخاطرات محصول گلیفوسات این شرکت (راندآپ) تهیه و با اذن دادگاه منتشر می‌شوند.

برخی از این اسناد، که از مداخله نابجای دانشمندان شرکت مونسانتو در روندهای علمیِ مربوط به مقالات درباره آثار محصول راندآپ حکایت دارند، نشان می‌دهند که دانشمندان این شرکت چطور با ارتکاب سایه‌نویسی، داشتن تعارض منافع آشکارنشده، و بی‌اخلاقی در روند داوری مقالات، هنجارهای معرفتی علم را زیر پا گذاشتند. با افشای این اقدامات، امکان پژوهش و نوآوری مسئولانه در حوزه فناوری‌های زیستی کمتر شده است. این مطلبی است که می‌توان آن را در فعالیت‌های مخالفان محصولات اصلاح‌شده و آثا احتمالی آن بر افکار عمومی مشاهده کرد.

گفتنی است سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش در خدمت توسعه علم و فناوری با همکاری مرکز نشر دانشگاهی و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، با هدف گسترش و ترویج ارزش‌های اخلاقی در پژوهش‌های علمی و دانشگاهی برگزار می‌شود.