بافت فرسوده شهری از کانون بحران تا توسعه پایدار

گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ بافت فرسوده شهری به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهر‌ها اطلاق می‌شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی پایینی برخوردارند. این بافت‌ها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آن‌ها امکان نوسازی خودبخودی را نداشته و نیز سرمایه‌گذاران انگیزه‌ای جهت سرمایه‌گذاری در آن را ندارند.

*بافت‌های فرسوده می‌تواند سهم قابل توجهی در تولید مسکن داشته باشند

مهرداد بذرپاش (وزیر راه و شهرسازی) درباره بافت‌های فرسوده می‌گوید: نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد می‌تواند سهم قابل توجهی در تولید مسکن داشته باشد که این موضوع باید مورد توجه و تاکید باشد همچنان‌که قانونگذار و دولت نیز برای ما این موضوع را تکلیف کرده است و نیاز بازار و جامعه تولید مسکن و جبران عقب‌ماندگی‌ها و نیاز انباشته‌ای است که سال‌های سال ایجاد شده است. این نیاز انباشته مسکن و عقب‌ماندگی‌ها منجر شد تا به ویژه در کلانشهر‌ها سبب افزایش قیمت باشیم که باید هرچه سریع‌تر جبران شود.     

فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی‌سازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بی‌قوارگی آن می‌شود. فرسودگی عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری کمک می‌کند؛ بنابراین در این خصوص باید درصدد بود تا با رویکرد‌های مواجهه با بافت فرسوده با آن مقابله کرد. از این رو رویکرد‌های مقابله با بافت فرسوده را می‌توان در ۳ عنوان بهسازی، نوسازی و بازسازی دسته‌بندی کرد.

بهسازی بافت فرسوده

بهسازی شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه‌مدت صورت می‌پذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت می‌گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حادث شده باشد. بدین ترتیب می‌توان گفت بهسازی فرایندی که طی آن می‌توان به بهبود وضعیت فضا، مجموعه و بنا‌های نه چندان مطلوب موجود پرداخت و با تغییر عملکرد و معاصرسازی، سازمان فضایی مطلوب را ایجاد کرد. دراین نوع مداخله در بافت، اصل بر وفاداری بر گذشته و حفظ آثار هویت‌بخش در آنهاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه‌های مثبت و تضعیف جنبه‌های منفی صورت می‌پذیرد.         

نوسازی بافت فرسوده

نوسازی دربرگیرنده مجموعه اقداماتی است که با تغییرات برنامه‌ریزی شده در کالبد، علاوه بر طولانی شدن عمر اثر، به احیای آن نیز کمک می‌کند. پس نوسازی شهری نیز سر در معاصرسازی دارد و این عمل برخالف بهسازی، می‌تواند به ایجاد فضا‌های شهری جدیدی منجر شود و به گفتگوی خلاق بین گذشته و آینده کمک رسانند. نوسازی به معنای تجدید بنای ساختمان‌ها، عمل یا فرایند از میان بردن نشانه‌های خرابی، فرسودگی و ویرانی با مفهوم دوباره‌سازی و تجدید بنای نو مترادف است. نوسازی زمانی انجام می‌شود که فضای شهری، مجموعه و یا بنا از کارکردی مناسب و معاصر برخوردار بوده، ولی فرسودگی نسبی کالبدی فضایی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده است. تجدید حیات، به روزکردن، تبدیل و دگرگونی، حفاظت، نو شدن، احیا و تعمیر از اقدامات نوسازی می‌باشند.

بازسازی بافت فرسوده

بازسازی به معنای از نوساختن است. بازسازی زمانی صورت می‌گیرد که در بنا، مجموعه و یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. فرسودگی کامل معمولاً بر اثر (فرسودگی نسبی و کامل) فعالیت و کالبد توأمان صورت می‌پذیرد. این امر معمولاً برای ایجاد حیات جدید در سازمان فضایی فرسوده به کار می‌رود. امروز آنچه از آن به عنوان بازسازی مراد می‌شود ایجاد فضای شهری معاصر یا سازمان فضایی جدید یا موزون است که بتواند گفتگوی خالق بین گذشته و آینده را نشان دهد.

اهداف بهسازی، نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده

بافت فرسوده به دلایلی چون مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به پیکره شهر، دارای اهمیت خاصی است که این امر زندگی سالم و روان را در یک شهر تضمین می‌کند. امروزه این مراکز از پویایی و طپش خود باز ایستاده‌اند و نه تنها نقش کلیدی خود را نسبت به شهر از دست داده‌اند، بلکه تبدیل به کانون بحران شده‌اند.

 برای رفع این بحران باید با سه رویکرد بهسازی، نوسازی و بازسازی در بافت‌های فرسوده شهری اقدام کرد. در تحلیل آخر پژوهشگران مهم‌ترین جنبه‌های ضرورت و اهداف بهسازی، نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده را در راستای توجه به توسعه پایدار شهر‌ها در موراد ذیل می‌دانند:

• تأمین کارآیی مطلوب، عدالت، کیفیت محیطی، ایمنی و امنیت، بهداشت، آسایش و زیبایی فضا‌های شهری؛    
• برقراری رابطه تاریخی- فرهنگی مردم با گذشته خویش به نحوی ملموس‌تر؛    
• راه‌حلی مناسب برای مسأله اسکان غیر رسمی؛    
• توجه به حفظ هویت فرهنگی و ملی؛      
•  حفظ حیات همه‌جانبه و هویت شهری در نوسازی و بهسازی از لحاظ کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اداری و فرهنگی
•  توجه به سازماندهی سازمان فضایی- کالبدی شهرها، تأمین معیار‌های ساخت‌وساز و مرمت و آسایش زیستی برای سازه‌های شهری متناسب هر منطقه جغرافیایی؛    
• توجه به هماهنگی و سازگاری با محیط طبیعی و سازمان اجتماعی- فرهنگی جامعه؛    
•  جلوگیری از گسستگی اجتماعی و ناهنجاری‌های رفتاری، روانی، شغلی و ...؛    
•  توجه به تلفیق شیوه‌های جدید با روش‌های سنّتی و بومی.