مدرسه سالمند راهکاری برای تأمین نیاز‌های شهروندان تهران

گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ یکی از چالش­‌های مدیریت شهری در آینده، تغییرات ساختار سنی به سمت سالمندی و کاهش بعد خانوار مخصوصاً در دو دهه اخیر است که نیازمند نگرشی جدید در مدیریت شهری است.

در این خصوص آرتور کورنهابر، نویسنده کتاب «پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها» می‌گوید: «مقالات، تحقیقات و کتاب‌های تازه منتشر شده را در دسترس سالمندان قرار دهید و سعی کنید آن‌ها را آموزش دهید و از راهنمایی‌های خوب آن‌ها هم بهره‌مند شوید».

نگرانی از سالمند شدن جمعیت

دکتر احمد دلبری درباره جمعیت سالمندان کشور در حال حاضر، با ابراز نگرانی نسبت به سرعت سالمند شدن جمعیت گفت: آخرین سرشماری رسمی کشور مربوط به سال ۱۳۹۵ است اما، جمعیت‌شناسان برآورد می‌کنند که اکنون تقریبا ۱۰ میلیون نفر سالمند (فرد بالاتر از ۶۰ سال) داریم و موضوع نگران کننده برای ما سرعت سالمند شدن جمعیت است. سرعت سالمند شدن افراد در جامعه ما منحصر به فرد است؛ در کشور‌های توسعه یافته زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت سالمندی بیش از ما است چنانکه این سرعت رشد دو برابر شدن از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد، در فرانسه ۱۲۰ سال، در کشور سوئد ۹۰ سال و در آمریکا ۷۵ سال طول کشیده است، اما سرعت دو برابر و سه برابر شدن جمعیت سالمندی در کشور ما بسیار نگران کننده است و بر همین اساس تخمین‌ها بر آن است که در سال ۱۴۳۰ ما ۳ برابر جمعیت فعلی سالمند خواهیم داشت.

در این باره مدیرکل سلامت شهرداری تهران (حمید صاحب)  با بیان اینکه راه اندازی مراکز روزانه مراقبت سالمندی در راستای ارتقای سلامت و نشاط سالمندان با نام فرآهنگ (فرای آهنگ زندگی) در مناطق ۲۲ گانه در دستور کار اداره کل سلامت شهرداری قرار دارد، گفت: مراکز فرهنگی ویژه سالمندان با هدف افزایش استقلال و ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان شهر تهران و همچنین افزایش و بهبود کیفیت خدمات و مراقبت‌های جامع و یکپارچه سلامت سالمندان، ارتقاء مهارت‌های فردی و اجتماعی متناسب با نیاز‌های سالمندان و کاهش انزوای اجتماعی سالمندان طراحی شده است که به زودی افتتاح خواهد گردید.    

تغییرات جمعیتی تهران و هر آنچه با آن مرتبط است

تهران در طی یک قرن، از شهری با ۲۰۰ هزار نفر جمعیت به یکی از بزرگترین کلان‌شهر‌های جهان تبدیل شده است؛ و تغییرات جمعیتی و هر آنچه با آن مرتبط است، همگی تهران امروز را ساخته‌اند و آینده‌ای را رقم خواهند زد که با امروز متفاوت خواهد بود. از این‌رو، تحولات جمعیتی فرصت­ها و چالش­های زیادی را برای کلانشهر تهران ایجاد کرده و امروزه تقویت فرصت­ها و در عین حال به حداقل رساندن مسائل جمعیتی، پیش‌بینی نیاز‌های آتی شهروندان و برآورد زیرساخت مورد نیاز برای برطرف کردن آن‌ها، چالش‌های اصلی توسعه در گذار آینده‌پژوهی شهری هستند.

به طوری که روند پیری جمعیت شهر تهران، تغییر سبک زندگی و شرایط اقتصادی عموم خانواده‌ها، به گونه‌ایست که مراقبت و همراهی دائمی از سالمندان در طول روز برای بسیاری از خانوار‌ها مقدور نخواهد بود و  با توجه به آسیب‌پذیر بودن این گروه سنی، فراهم‌کردن بستری برای حفظ استقلال و حضور ایمن سالمندان در فضای شهری، بدون نیاز به فرد مراقب، ضروری به نظر می‌رسد؛ در غیر این صورت این قشر از اجتماع طرد شده و سلامت جسم و روان آن‌ها به خطر خواهد افتاد.

ضرورت مناسب‌سازی فضاهای عمومی شهر

در این صورت اگر فضا‌های عمومی برای حضور سالمندان مناسب‌سازی نشوند، دچار بی‌عدالتی و تبعیض خواهند شد. همچنین سالمندان فقیر و یا معلول، محرومیت‌های چندگانه را تجربه می‌کنند.

در پژوهش‌های مختلف از سالمندان به عنوان قشر نامرئی و یا قربانی در پروژه‌های عمرانی و یا برنامه‌ریزی شهری یاد شده است. رویکرد‌های مختلفی در پی انتقادات وارده به این نابرابری مطرح شده است؛ از جمله رویکرد «دوستدار سالمند» در نوسازی محلات، «سالمند موفق» در برنامه‌ریزی اجتماعی و «توانبخشی محیطی» که سیاست‌های تفصیلی برای برنامه‌ریزی و طراحی محلات و فضا‌های شهری دارند.

سالمندان و مسئله مشارکت

مشارکت سالمندان در برنامه‌های توسعه‌ای خصوصاً در مقیاس محلی حائز اهمیت است. حس تعلق سالمندان به محله و شناخت دیرینه آن‌ها از روابط و ارتباطات محله باعث می‌شود که این افراد برای رویکرد مشارکتی، بخش مهمی از جامعه هدف برنامه‌ریزان باشند؛ لذا ایجاد بستر مناسب برای توانبخشی و مشارکت اجتماعی سالمندان ضروری است.

توانبخشی نه تنها آموزش، بلکه مجموعه‌ای از مداخلات در فضای شهری را شامل می‌شود که برای مناسب‌سازی و تجهیز محیط، حمایت و توانمندسازی افراد کم‌توان اعمال می‌شود. به همین خاطر پیشنهاد می‌شود سالمندانی که هنوز توانایی تعامل و آموزش در گروه همسالان را دارند، به جای سپرده شدن به مراکز نگهداری شبانه‌روزی، به مدارس سالمند مراجعه نموده و متناسب با روحیه، نیاز و توان خود در کارگاه‌های توانبخشی، خودمراقبتی و سلامت شرکت کنند.

* ایده مدرسه سالمند

ایده مدرسه سالمند، در کنار توانبخشی محیطی شهر، یک راه حل میانی برای توانبخشی، آموزش و مراقبت از افرادی است که با ورود به دوران سالمندی، هنوز توان حفظ روابط اجتماعی و دریافت خدمات آموزشی را دارند.

شیوا فتاحی (کارشناس مرکز مطالعات شهر تهران) در یادداشتی با عنوان «بحران سالمندی پشت دروازه‌های شهر»، ضمن مطرح کردن ایده «مدرسه سالمند» در این باره می‌نویسد: «درصورتی‌که ایده مدرسه سالمند دنبال شود، ضمن تکریم سالمندان، توانبخشی و آموزش آنها موجب کاهش هزینه‌های درمان و افزایش مشارکت آنها در اجتماع خواهد شد. به‌نظر می‌رسد این مراکز با اعمال نکات زیر با استقبال گسترده‌تری روبه‌رو شوند:

•  باتوجه به ماهیت خدمات این ایده، به‌نظر می‌رسد بهترین شیوه تامین مالی این مراکز، شیوه خودگردانی و جلب مشارکت باشد، به همین دلیل توانمندی‌های معاونت اجتماعی و سرای محلات بسیار مفید واقع خواهد شد.
•  باتوجه به بین بخشی بودن فعالیت در این حوزه، پیشنهاد می‌شود تفاهمنامه‌ای بین معاونت اجتماعی شهرداری و سازمان بهزیستی منعقد شود که در آن معاونت اجتماعی در زمینه تامین فضا (ملک) و تبلیغات فرهنگی - محیطی و همچنین دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز در زمینه آموزش به سالمندان (خودمراقبتی و...)، تربیت مربی و تولید محتوای خودمراقبتی و توانبخشی سالمندان همکاری داشته باشند.
• به‌علت حس تعلق سالمندان به محدوده سکونت و سهولت دسترسی، یکی از این مراکز در هر ناحیه یا محله دایر شود.
•  مناسب‌سازی بوستان‌ها و معابر محلی برای حضور سالمندان با توجه به رویکرد توانبخشی محیطی صورت پذیرد».

در نهایت اینکه در این روش، سالمند توانمند می‌شود و با مناسب‌سازی فضا‌های عمومی محله برای سالمندان با توجه به رویکرد‌ها و راهکار‌های طراحانه، امکان فعالیت و دریافت مستقل خدمات آموزشی و توانبخشی سالمندان فراهم می‌گردد. در این خصوص اگر ایده مدرسه سالمند دنبال شود، ضمن تکریم سالمندان، توانبخشی و آموزش آن‌ها موجب کاهش هزینه‌های درمان و افزایش مشارکت آنان در اجتماع خواهیم شد.