صیانت نکردن از دستاوردهای پژوهشی به فروپاشی نظام علم منجر می‌شود

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمد حسن‌زاده در نخستین نشست از سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش با موضوع «عصر دانش و ضرورت‌های پایبندی به اخلاق پژوهش» که توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و مرکز نشر دانشگاهی برگزار شد، با بیان اینکه ورود به هزاره دانش در ادامه یک فرآیند دوهزار ساله سعی و خطا برای شناخت محیط پیرامون شکل گرفته است، گفت: در طول زمان علم و پژوهش نظام‌مند شده است و امروزه پژوهش به عنوان شغل شناخته می‌شود.

وی با بیان اینکه پس از اختراع خط و دستیابی به مکتوبات، موضوع مالکیت یک اثر و اینکه یک دست‌نوشته متعلق به چه کسی است شروع شد، گفت: در آن زمان حساسیت بالایی در این زمینه وجود نداشته است. بعد از اختراع کاغذ، نسخه‌برداری از آثار شروع شد. در گذشته نوشتن از روی یک متن دیگر و کپی‌برداری، ضد ارزش نبود؛ بلکه ارزش محسوب می‌شد و در دربارها از روی متون مختلف می‌نوشتند و نسخه‌برداری می‌کردند.

 تقلب‌های علمی عمده، بعد از اختراع چاپ اتفاق افتاده است

رئیس ایرانداک به اختراع چاپ اشاره کرد و توضیح داد: با اختراع چاپ این موضوع تغییر کرد و تکثیر توسط ماشین انجام می‌شد. به نظر می‌رسد که تقلب‌های علمی عمده، بعد از اختراع چاپ اتفاق افتاده است که افراد نوشته‌های دیگران را به اسم خود منتشر کردند.

وی با اشاره به اختراع رایانه گفت: اختراع رایانه موضوع کپی‌برداری و سرقت علمی را حساس‌تر و ساده‌تر کرد. بعد از اختراع رایانه چندین موج شکل گرفت گسترش اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی زمینه را فراهم کرد.

حسن‌زاده با بیان این‌که ورود به هزاره دانش بعد از اختراع رایانه اتفاق افتاد، ادامه داد: در هزاره دانش فناوری‌های بی‌شماری را در اختیار داریم که این امکان را فراهم می‌کند که به خلق دانش بپردازیم و هر چه خلق دانش بیشتر شود، امکان سوءاستفاده از آن نیز بیشتر است. ظهور ایمیل، شبکه‌های اجتماعی، گوشی‌های هوشمند و هوش مصنوعی سبب تسهیل ارتباط با پژوهشگران دیگر، دستیابی به مدارک علمی، دسترسی به انواع دیتا، دسترسی به پایگاه‌ها اطلاعاتی، متن کامل مقاله، و ... شده است.

وی خاطرنشان کرد: اکنون شاهد جریان سریع اخبار هستیم. الان با پیش‌چاپ ها و ... از یافته‌های آخرین پژوهش‌ها خیلی سریع مطلع می‌شویم. زمان انتشار کاهش یافته است. همچنین محمل‌های نشر متنوع شده و خود انتشاری نیز توسعه یافته است. همه این ابزارها یک عامل تغییر هم بوده که هم پژوهش را تسهیل کرده و همچنین زمینه برای سوءرفتار در پژوهش را فراهم کرده است.

 دانش مستلزم رعایت اخلاق است 

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد روند خلق دانش توضیح داد: خلق دانش از مطالعه، کنکاش، تامل و مشاهده (تلاش درونی) شروع می‌شود و با دسترسی به شواهد عینی و عقلی (پشتیبانی بیرونی) و پس از آن تحلیل، ارتباط‌دهی و استنتاج (خلق دانش جدید) و سپس ارائه، مباحثه، انتشار و اشاعه (انتشار و اشاعه دانش) به نتیجه می‌رسد.

وی ادامه داد: مطالعه، کنکاش، تامل، مشاهده تا دسترسی به شواهد عینی و عقلی؛ دانش در مقام دستاوردی فردی است ولی تحلیل، ارتباط‌دهی و استنتاج و سپس ارائه، مباحثه، انتشار و اشاعه دانش به صورت پدیده‌ای اجتماعی ظهور می‌کند. دانش چه در مقام تحصیل و چه در مقام اشاعه، یعنی در مقام دستاورد فردی و همچنین اجتماعی، مستلزم رعایت اخلاق است.

حسن‌زاده به ابعاد مختلف اخلاق پژوهش اشاره کرد و گفت: اخلاق پژوهش شامل درستکاری، عدم سوگیری، یکپارچگی، دقت‌نظر، گشودگی نسبت به دیدگاه‌های دیگران، شفافیت، پاسخگو بودن، رعایت مالکیت فکری، توجه به حریم‌ها، انتشار مسئولانه، احترام به همکاران، مسئولیت اجتماعی، ارتقای توانمندی، احترام به قانون، حفظ شان انسان‌ها، حفظ محیط زیست و ... است.

وی ادامه داد: مواردی مانند سوءرفتارهای مربوط به نویسندگی (نویسنده بودن یا نبودن)، تعارض منافع، داده‌سازی، دستکاری داده، جعل تصاویر، نادیده گرفتن کپی‌رایت، استفاده بدون اجازه، انتشار همزمان، خساست درانتشار، سرقت ادبی و ... از جمله اشکال مختلف سوءرفتار پژوهشی هستند.

رئیس ایرانداک به مشکلاتی که سوءرفتارهای پژوهشی ایجاد می‌کند، اشاره کرد و گفت: گاهی در پروژه‌های تحقیقاتی میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری می‌شود و سوءرفتار سبب می‌شود انرژی و منابع به هدر رود. گاهی سبب می‌شود یک امری مکتوم باقی بماند.

باید از دستاوردهای پژوهشی صیانت کنیم

حسن‌زاده ادامه داد: موضوع مهم این است که اگر نتوانیم از دستاوردهای پژوهشی صیانت کنیم، ممکن است به فروپاشی نظام علم و پژوهش منجر شود و افراد اعتماد خود را به علم از دست بدهند.

وی به نقش هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: هوش مصنوعی در حال حاضر در جنبه‌های مختلف پژوهش از جمله گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها ،نگارش، پارافرایز و بازنویسی، ویرایش، خلاصه‌سازی می‌تواند به پژوهشگران کمک کند. ولی نکته مهم این است که باید هوش مصنوعی را به عنوان یک ابزار در نظر بگیریم و هر چیزی که توسط هوش مصنوعی تولید می‌شود، باید توسط انسان مورد بازبینی قرار گیرد.

هوش مصنوعی به سمت رعایت اخلاق پژوهش حرکت می‌کند

رئیس ایرانداک ادامه داد: امروزه تکنولوژی‌هایی ایجاد شده که می‌تواند تشخیص دهد که یک متن توسط انسان یا هوش مصنوعی تولید شده. همچنین هوش مصنوعی به سمت استناددهی رفته است. در حال حاضر هوش مصنوعی به سمت رعایت اخلاق پژوهش حرکت می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به تلاش‌ها برای قانون‌گذاری در زمینه هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: از سه ماه پیش اتحادیه اروپا به دنبال تصویب قانون هوش مصنوعی است. همچنین در مجلس شورای اسلامی نیز این موضوع مورد توجه قرار گرفته است.

وی برای جلوگیری از سوءرفتارهای پژوهشی راهکارهایی ارائه کرد و گفت: توانمندسازی بالندگی و مشارکت پژوهشگرن، آموزش، ترویج و گفتمان‌سازی  و همچنین پایش، بررسی و مقابله می‌توانند از سوءرفتارهای پژوهشی جلوگیری کنند.

حسن‌زاده اظهار کرد: در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات (ایران) این سه رکن برای جلوگیری از سوءرفتارهای پژوهشی در نظام علمی مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهشگاه با برگزاری بیش از ۲۵۰ کارگاه و دوره آموزشی در سال جاری زمینه را برای آموزش پژوهشگران فراهم کرده است. همچنین  با در اختیار قرار دادن ابزارها و سامانه مختلف مثل سامانه پیشینه پژوهش، سامانه گنج، سامانه همانندجویی، سامانه جهت و... در نظام علمی ایران زمینه را برای کاهش سوءرفتارهای پژوهشی فراهم کرده است. بر اساس قانون نیز ایرانداک مسئولیت پایش نظام علمی ایران در زمینه سوءرفتارهای پژوهشی را بر عهده دارد.