نتایج چند پژوهش نشان می‌دهد؛
سناریو‌های پیش روی دانشگاه‌ها در سایه هوش مصنوعی چیست؟
در این گزارش تلاش خواهد شد با کمک چند پژوهش کاربردی، موضوع آموزش و پژوهش‌های دانشگاهی در زمانه گسترش هوش مصنوعی واکاوی و تحلیل شود.
به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، تحقق آرمان‌ها و چشم انداز‌های ملی نیازمند در اختیار داشتن امکان‌ها و توانمندی‌هایی است که با تغییرات آینده سازگاری داشته باشد. توانایی بهره‌مندی از فرصت‌های هوش مصنوعی و مدیریت مخاطرات آن یکی از الزامات تحقق آینده مطلوب دانشگاه در ایران است. اینکه دانشگاه‌های کشور چگونه مواجهه‌ای با موضوع هوش مصنوعی داشته باشند، موضوعی است که به زودی ضرورت پرداختن به آن مطرح خواهد شد.
از یک سو موضوع آموزش دانشگاهی با کمک هوش مصنوعی بحثی است که به شکل گسترش یافته‌ای در حال مطرح شدن است و از سوی دیگر در بحث پژوهش‌های دانشگاهی در زمانه گسترش یافتن هوش مصنوعی یکی از چالش‌های پیش روی دانشگاه‌های کشور خواهد بود.
هوش مصنوعی مولد یک فناوری قدرتمند است که با کمک به ترجمه زبان، تولید مقاله و تجزیه و تحلیل داده‌ها، آموزش عالی را در چند سال آتی به طور کلی متحول خواهد کرد. چت جی‌پی‌تی یک نمونه و مثال آشنا و مشخص از هوش مصنوعی مولد است که در مکالمات، توضیحات و وظایف کدنویسی عالی عمل می‌کند.
گسترش هوش مصنوعی در ایران چه تأثیری بر آینده آموزش دانشگاهی خواهد داشت؟
در این زمینه یکی از پژوهشگران کشور، پژوهشی انجام داده است که در آن آینده نظام آموزش دانشگاهی در ایران را از دیدگاه به کارگیری هوش مصنوعی مورد ارزیابی قرار داده است.
پرسش اصلی این پژوهش این است که گسترش هوش مصنوعی در ایران چه تأثیری بر آینده آموزش دانشگاهی خواهد داشت؟ در این مطالعه برای پاسخگویی به این پرسش به چند پرسش دیگر پاسخ داده شده است، از جمله روند‌های جهانی هوش مصنوعی در آموزش دانشگاهی چیست؟
دیدگاه دانشگاهیان ایرانی درباره نفوذ هوش مصنوعی در آموزش دانشگاهی چیست؟ عدم قطعیت‌های کلیدی ناشی از نفوذ هوش مصنوعی در آموزش دانشگاهی ایران چیست و سناریو‌های پیش روی آموزش دانشگاهی ایران در سایه هوش مصنوعی چیست؟
هنوز اجماع ملی درباره هوش مصنوعی یا AI شکل نگرفته است
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که در کشور ایران، هنوز اجماع ملی درباره هوش مصنوعی یا AI شکل نگرفته و به تبع آن، برنامه‌ریزی برای تجهیز زیرساخت قانونی، نرم‌افزاری و سخت‌افزاری حاصل نشده است. بر این اساس، فرهنگ داده‌مداری و تصمیم‌گیری مبتنی بر داده باید بهبود یابد و نظام آموزشی با تکیه بر پیشرفت‌های AI بازنگری و کارکرد‌ها و اثربخشی AI در آموزش دانشگاهی فهمیده شود.
در این خصوص، محمد حسینی مقدم، محقق مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مجری این تحقیق می‌گوید: «هوش مصنوعی زمینه ساز شکل گیری نظمی نوین در جهان شده است. زیست بوم جهان در سایه گسترش و فراگیر شدن این نظم نوین به شکل بنیادین متحول شده است و تمام ساختار‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی، ارزشی، فناورانه و اجتماعی با توجه به نفوذ AI متحول شده‌اند. در چنین فضایی آمادگی نظام آموزش برای رویارویی با تغییر و شگفتی‌های حاصل از آن باید به امری عادی و موجه تبدیل و در مقابل، انفعال، سکون، سکوت و بی تفاوتی در برابر تغییر باید امری غیرعادی و غیر موجه دانسته شود.»
زیست شهری در نتیجه گسترش فناوری‌های هوشمند متحول شده است
این محقق می‌افزاید: «زیست شهری ایران در نتیجه گسترش فناوری‌های نوین هوشمند متحول شده است. برای مثال، نفوذ و گسترش سامانه‌های تاکسیرانی برخط هوشمند در شهر‌های ایران موجب از میان رفتن و از رونق افتادن بسیاری از رقبای خود از قبیل سامانه‌های تاکسی تلفنی شده اند. شاید تصور این موضوع برای بسیاری از افراد فعال و موفق در این صنف دشوار بود که روزی شاهد برچیده شدن خود خواهند بود؛ اما این آینده به آن‌ها تحمیل شد. برچیده شدن، کمرنگ شدن و از فروغ افتادن نظام آموزش دانشگاهی کشور در برابر تغییرات مذکور اگر چه ممکن است به عنوان امری نامعمول و غیرمنتظره نگاه شـود، اما تجارب مشابه بیانگر آن است که چنانچه کنش معنادار، هدفمند و آینده نگر صورت نگیرد، این امور نامعمول به فرایندی عادی و مرسوم تبدیل خواهند شد و نظام‌های آموزشی بدیل که هوشمندسازی و متناسب با ذائقه و استعداد شهروندان ایرانی طراحی شده اند، می‌توانند از سرمایه‌های انسانی کشور در مسیر پاسخگویی به اهدافی خارج از این سرزمین بهره برداری کنند که الزماً منافع آن ممکن است هم راستا و هم سو با منافع ملی بلندمدت ایران نباشد.»
آینده مطلوب نهاد علم در ایران در سایه پیشرفت هوش مصنوعی
یافته‌های اصلی پژوهش عبارت‌اند از: تحقق آینده مطلوب نهاد علم در ایران در سایه پیشرفت هوش مصنوعی نیازمند داشتن تصویری از آینده مورد انتظار و ترسیم کلان نمای آن است و این موضوع منوط به نقش آفرینی ذی نفعان و بازیگران اصلی و تأثیرگذار است.
در این تحقیق، بر اساس نتایج حاصله، نکاتی به منظور غلبه بر مشکلات و موانع موجود مورد اشاره قرار گرفته اند. طبق این نکات:
۱) داشتن تصویری بزرگ از آینده نفوذ و گسترش AI در نظام آموزش و توسعه تصویری بزرگ و بین الاذهانی از پیشرفت AI کشور یکی از الزامات نظام حکمرانی نظام آموزش عالی است.
۲) ارتقای مشارکت پذیری از پایین به بالا در فرایند سیاست پژوهی و آینده اندیشی تغییرات مورد نیاز نظام آموزش برای رویارویی با نفوذ و گسترش AI. شکل گیری آینده مطلوب امری ارزش مدار است و مشارکت ذینفعان و دستیابی به خرد و عقلانیت دسته جمعی برای صـورت بندی این آینده نقش تعیین کننده‌ای دارد.
۳) نظام حکمرانی آموزش عالی نه تنها باید با تنظیم گری قوانین و تسهیل گری فرایندها، چگونگی گذار به وضعیت دیجیتالیزه سازی داده‌ها و ایجاد کلان داده‌ها را مهیا کند؛ بلکه باید دسترسی عادلانه و منصفانه به داده‌ها را برای ذینفعان امکان پذیر کند؛ چراکه دسترسی به داده‌های روا و پایا اصل بدیهی و اولیه به کارگیری AI در نظام آموزش است.
۴) ذینفعان نظام آموزش باید روند جهانی گسترش AI را به مثابه واقعیتی جهان شمول و اجتناب ناپذیر نگاه کنند. در فرایند رویارویی با تحولات AI با تکیه بر واقع نگری ضـمن چاره اندیشی در برابر تهدید‌ها و چالش‌های فزاینده این فناوری نوین، می‌توان درباره چگونگی بهره مندی از فرصت‌های آن تدبیر کرد، به شکلی که اثربخشی و کارایی آموزش دانشگاهی ارتقا یابد.
۵) لزوم به کارگیری رویکرد‌ها و رهیافت‌های میان رشته‌ای در سیاست اندیشی و سیاستگذاری برای به کارگیری AI در آموزش باید مورد توجه قرار گیرد. ماهیت AI، میان رشته‌ای است. از این رو، به کارگیری آن در آموزش، مستلزم به کارگیری رویکرد‌های میان رشته‌ای خواهد بود تا ضمانت لازم برای مدیریت مخاطرات و بهره مندی از مزایای آن به دست آید.
پژوهش در زمانه گسترش هوش مصنوعی
از سوی دیگر علاوه بر بحث آموزش در موضوعات مرتبط با پژوهش نیز استفاده از هوش مصنوعی مولد در آموزش عالی نگرانی‌هایی را در مورد یکپارچگی تحصیلی ایجاد کرده است. توانایی ChatGPT برای تولید مقاله بدون ذکر منبع مناسب می‌تواند منجر به برون‌سپاری مقاله و سرقت ادبی شود و از طرف دیگر، ابزارهای تشخیص سرقت ادبی موجود را به چالش بکشد. برای رفع این نگرانی‌ها، دانشگاه‌ها در سراسر جهان دفاتر و مراکزی را ایجاد کرده‌اند که بر اصول اخلاقی هوش مصنوعی متمرکز شده‌اند.
بسیاری از دانشگاه‌های دارای رتبه برتر، دستورالعمل‌هایی را در مورد فناوری‌های هوش مصنوعی مولد صادر کرده‌اند و بر نیاز به دستورالعمل‌های اخلاقی تاکید می‌کنند.
دیدگاه و موضع دانشگاه‌های برتر دنیا در قبال هوش مصنوعی
به منظور بررسی این موضوع، به تازگی نظرسنجی انجام شد تا دیدگاه و موضع دانشگاه‌های برتر دنیا در قبال هوش مصنوعی مورد تحقیق قرار بگیرد. در این نظرسنجی که از نیمه اول سال ۲۰۲۳ تا پایان ژوئن انجام شد، دستورالعمل‌های به روز شده هوش مصنوعی در این دانشگاه‌ها مورد بررسی قرار گرفت. هدف از این تحقیق، بررسی چگونگی مشاهده و رسیدگی موسسات آموزشی سراسر جهان به استفاده از هوش مصنوعی مولد در آموزش عالی بود و قصد داشت مشخص کند چه تعداد از این مؤسسات از پذیرش فناوری جدید حمایت یا مخالفت می‌کنند و دلایل اصلی موضع آن‌ها چیست. در این تحقیق، صفحات اصلی ۱۰۰ دانشگاه با رتبه بالا بررسی شد.
نتایج نشان داد که حدود ۳۵ درصد از دانشگاه‌ها موضع منفی (به شدت مخالف یا مخالف) نسبت به استفاده از هوش مصنوعی مولد در آموزش عالی داشتند. حدود ۳۰ درصد موضع‌شان خنثی بود و ۳۵ درصد هم از این فناوری جدید حمایت کردند. موضوع جالب توجه این بود که بر خلاف انتظار اولیه، دانشگاه‌هایی با نسبت متنوع‌تری از دانشجویان بین‌المللی و داخلی، نسبت به پذیرش این فناوری جدید بدبین بودند.
جوانب مثبت و منفی هوش مصنوعی
یافته‌های این تحقیق وجود یک خطای بالقوه در بحث‌های مربوط به کاربرد هوش مصنوعی را به خوبی نشان می‌دهد. در واقع اگرچه بحث و بررسی جوانب مثبت و منفی هوش مصنوعی مولد بسیار مهم است؛ اما این نظرسنجی نشان داد که ممکن است به صورت ناخواسته مفروضات دانشگاه‌ها درباره نظرات و رفتار‌های دانشجویان بیش از اندازه برجسنه شده باشد.
هنگامی که یک دانشگاه دارای جمعیت دانشجویی متنوع است، این به معنای طیف گسترده‌ای از نظرات و رفتار‌ها در مورد هوش مصنوعی مولد است. این تنوع، پیش‌بینی واکنش دانش‌آموزان به این فناوری را چالش‌برانگیز کرده و منجر به عدم اطمینان می‌شود؛ بنابراین به دلیل این عدم قطعیت، دانشگاه‌ها ممکن است در اجرای هوش مصنوعی مولد با احتیاط عمل کنند. این موضوع نشان می‌دهد که چرا برخی از دانشگاه‌ها در پذیرش این فناوری تردید دارند.
بنابراین، موضع منفی یا مخالفت با هوش مصنوعی مولد در برخی از دانشگاه‌ها با گروه‌های دانشجویی متنوع می‌تواند نشان دهنده یک خطای بالقوه در بحث‌های مربوط به کاربرد این فناوری است. در حالی که دانشگاه‌ها به توسعه و به روزرسانی دستورالعمل‌های خود برای هوش مصنوعی مولد ادامه می‌دهند؛ اما باید مراقب این خطا نیز باشند. اگر این خطا دسترسی دانش‌آموزان به هوش مصنوعی مولد را بیش از حد محدود کنند، ممکن است در آینده مانع یادگیری لازم برای نیاز‌های اجتماعی شود.
رویکرد دانشگاه استوار بر واقعیات باشد
برای مقابله با این مشکل، دانشگاه‌ها باید رویکرد‌های خود را کمتر بر اساس فرضیات و بیشتر بر تجربیات واقعی استوار کنند.
دانشگاه‌ها با تعامل فعال‌تر با دانشجویان می‌توانند درک دقیق‌تری از نحوه استفاده و درک این فناوری به دست آورند. این تعامل می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد؛ مانند نظرسنجی، گروه‌های متمرکز یا انجمن‌ها که در آن دانش‌آموزان می‌توانند آشکارا تجربیات، نگرانی‌ها و دیدگاه‌های خود در مورد فناوری‌های مربوط به هوش مصنوعی را مورد بحث قرار دهند.
چنین گفت‌وگویی نه تنها بینش‌های ارزشمندی را در مورد کاربرد واقعی هوش مصنوعی در محیط‌های دانشگاهی به دانشگاه‌ها ارائه می‌کند؛ بلکه کمک می‌کند تا سیاست‌هایی شکل بگیرد که بیشتر با نیاز‌ها و انتظارات دانشجویان همسو هستند. این مسئه در واقع تضمین می‌کند که دستورالعمل‌ها و ملاحظات اخلاقی در مورد استفاده از هوش مصنوعی به جای تصورات از پیش تعیین شده، بر اساس تجربیات واقعی دانشجویان باشد.
جمع‌بندی
در تحلیل آخر از فواید هوش مصنوعی می‌توان به صرفه‌جویی در زمان اشاره کرد که مثلاً چت‌جی‌پی‌تی با تولید اطلاعات هم به دانشجویان و هم به اساتید در فرایند آموزش/ یادگیری کمک می‌کند.
با این همه نتایج برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد که، هم دانشجویان و هم اعضای هیئت‌علمی به لزوم تنظیم مقررات و تعیین فرایندهای صحیح استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی تاکید دارند و خطر تقلب را هشدار می‌دهند و مسائل صداقت علمی و نفوذ اجتماعی را مطرح می‌کنند.
از سوی دیگر این پژوهش‌ها نشان می‌دهند، فقدان خلاقیت و ناتوانی در تفکر انتقادی در میان دانشجویان، هزینه‌های بالای استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، نیاز به اینترنت پرسرعت، شکاف دیجیتال و اطلاعات غلطی که این ابزارها ممکن است تولید کنند، معایبی هستند که استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند در پی داشته باشد.
پژوهش شارمِین بایسِسار با عنوان «بودن یا نبودن چت‌جی‌پی‌تی و ابزارهای کمکی هوش مصنوعی در نهادهای آموزش عالی» یکی از نخستین پژوهش‌های میدانی در زمینۀ استفاده از چت‌جی‌پی‌تی و ابزارهای کمکی هوش مصنوعی در آموزش است که پیامدهای اخلاقی آن را نیز در نظر می‌آورد.
این پژوهش در نهایت پیشنهاد می‌کند که باید مقررات خاصی برای استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی تدوین شود تا بتوان استفادۀ مناسب و اخلاقی از این ابزارها را در دانشگاه‌ها تضمین کرد.
انتهای پیام/
