وضعیت مهاجرت دانشجویان ایرانی به خارج از کشور به روایت آمار

گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا - پروین طالبیان؛ آخرین اطلاعات آماری از وضعیت مهاجرت در ایران نشان می‌دهد سالانه حدود 65 هزار ایرانی از کشور خارج می‌شوند که بخش مهمی از آن‌ها دانشجو یا استعداد برتر هستند. طبق گزارش اداره فدرال مهاجرت و پناهندگی آلمان حدود ۴۷ درصد از پناهجویان ایرانی دارای مدرک بالاتر از دیپلم بوده‌اند. مطابق آمار رسمی وزارت خارجه کشور با احتساب متولدین خارج از کشور حدود ۴ میلیون نفر ایرانی در خارج از کشور زندگی می‌کنند که از این تعداد حدود 1.5 میلیون به‌طور مستقیم از ایران مهاجرت کرده‌اند.

**مهاجرت دانشجویی

بررسی‌ها نشان می‌دهد در 12 سال اخیر، سالانه و به طور متوسط 16هزار روادید تحصیلی و 12 هزار اجازه اقامت کاری برای ایرانیان در کشورهای مقاصد اصلی، یعنی آمریکا، کانادا، انگلیس و اتحادیه اروپا صادر شده است. به گفته بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت؛ میزان مهاجرت جهانی دانشجویان از 2 میلیون نفر در سال 2020 به 6.3 میلیون نفر رسیده و ایران از این روند افزایشی بی‌نصیب نبوده است؛ تراز مهاجرت دانشجویان ایران از 17 هزار نفر به تراز 66 هزار نفر رسیده‌ است.

کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین مقصدهای مهاجرتی ایرانیان است. در این میان روسیه نیز به مقصد دانشجویان ایرانی تبدیل شده است. صلواتی با هشدار درباره نرخ رشد مهاجرت دانشجویان ایرانی می گوید: نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی از نرخ رشد جمعیت دانشجویان در سطح بین‌المللی سبقت گرفته است. در گذشته انگیزه تحصیلی، بورسیه تحصیل و رشته‌ها و عوامل فنی مانند انگیزه تحصیلات در کشورهای دیگر عامل پیشران مهاجرت دانشجویان بوده است، ولی اکنون این عوامل کم‌رنگ شده و عوامل رانشی غالب شده است.ضمن این که  در سه، چهارماه گذشته بودجه‌هایی که برای جلوگیری از فرارمغزها در نظر گرفته شده بود، متوقف شده و برهمین‌اساس باید بیشتر نگران بازنگشتن شد.

صلواتی عوامل کلان اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ناامیدی اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت دانشجویان بیان می کند و ضمن انتقاد به رفتارهایی مانند موضوع آزاد سازی مدرک تحصیلی  می گوید: سن مهاجرت در حال کاهش است و اکنون خانواده‌ها، فرزندان را به خارج می‌فرستند تا آن ها به فرزندان خود ملحق شوند.

** کیفیت بالاتر مهاجران خروجی به مهاجران ورودی

براساس این گزارش، شاخص مهاجرفرستی ایران (براساس جمعیت ایرانیان ساکن خارج از کشور در سال2020) 54 از 232، شاخص مهاجرپذیری ایران 23 از 232، شاخص دانشجوفرستی ایران 17 از 214، شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان (بین سال‌های 2015 تا 2017) و شاخص فرارمغزها (در سال 2022) 106 از 177 است.

در‌حالی‌که رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجوپذیری و دانشجوفرستی کشور نیز تقریبا برابر است، اما در شاخص‌هایی مثل رقابت‌پذیری برای استعدادها و فرارمغزها، در رتبه‌های پایین قرار گرفته است. این مسئله به‌نوعی بیانگر کیفیت مهاجران ورودی و خروجی کشور است که نشان می‌دهد به‌دلیل نبود امکان رقابت بر سر استعدادها، مهاجران خروجی کشور کیفیت بالاتری از مهاجران ورودی به کشور دارند.

بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد و با قابلیت مقایسه پذیری جهانی، افزایش جمعیت دانشجویان بین المللی در داخل کشور و همچنین روند صعودی بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقاء شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز (400 -) در سال 2016 به (+26.607) در سال 2020 شده است.

این شاخص از تفاضل خروج دانشجویان ایرانی از مجموع جذب دانشجویان بین المللی و بازگشت ایرانیان متخصص خارج از وطن در یک جمعیت 100 هزار نفری به دست می آید. لازم به ذكر است كه اين شاخص سطح كيفی دانشجويان ورودی، خروجی و متخصصان بازگشتی را ناديده میگيرد.

وضعیت کشورهای برتر در شاخص‌جهانی رقابت‌پذیری برای استعدادها در سال 2022 نشان می دهد، جایگاه ایران در مقایسه با سال‌گذشته با سقوط 12پله‌ای همراه شده و از رتبه 100 به رتبه 112 تغییر کرده است.

به لحاظ منطقه‌ای نيز كشور ايران با قرار گرفتن در منطقه آسيای مركزی و جنوبی در رتبه ششم در ميان هشت كشور برتر اين منطقه در سال 2022 قرارگرفته است. كشورهای قزاقستان با رتبه 62 ،قرقيزستان با رتبه 83 ،سريالنكا با رتبه 92 ، هند با رتبه 101 و نپال با رتبه 111 ،كشورهايی هستند كه در رتبه های بالاتر از ایران و كشورهای پاكستان با رتبه 113و بنگالدش با رتبه 122 ،كشورهايی هستند كه در رتبه‌های پایینتر نسبت به ایران قرارگرفته‌اند.

** وضعیت جمعیت دانشجویان ایرانی در دانشگاههای برتر آمریکا و جهان

یکی از مباحثی که همواره در موضوع مهاجرتهای بین المللی در ایران مطرح بوده است، بحث کیفیت دانشجویان و متخصصان ایرانی خارج از کشور بوده که بر همین اساس نیز دیدگاه کمی در این زمینه توسط برخی از افراد مورد انتقاد قرار گرفته است.

در همین راستا، یکی از شاخصهای قابل دسترس برای سنجش کیفیت دانشجویان خروجی بر اساس معدود داده های موجود در حوزه مهاجرت های بین المللی میتواند سهم پذیرش و حضور دانشجویان ایرانی در دانشگاههای برتر جهان باشد. بر همین اساس، بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتر آمریکا که از میان 25 دانشگاه برتر جهان (بر اساس رتبه‌بندی QS درسال 2023 )انتخاب شده اند، میتواند تا حدی تبیین کننده وضع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور باشد.

بر اساس اطلاعات سالنامه مهاجرت ایران، تعداد دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتر آمريكا همواره در یک تراز ثابت (بین 246 تا 266 )قرار داشته است. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتر آمریکا با 266 دانشجو مربوط به سال 2015 کمترین میزان آن با 246 دانشجو مربوط به سال 2017 میلادی است.

** چند ایرانی مهاجرت کرده‌اند؟

براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی 20 کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با 454هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با 13هزارنفر است. پس از امارات، کشورهای آمریکا (397هزار و 735نفر)، کانادا (213هزار و 160نفر)، آلمان (203هزار نفر)، ترکیه (154هزار و 965نفر)، بریتانیا (83هزار و 531نفر)، سوئد (81هزار نفر) و استرالیا (77هزار و 780نفر) است. بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود.

البته این آمار با آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای‌عالی ایرانیان خارج از کشور که در سال2020 ارائه شده و جمعیت ایرانیان مهاجر را حدود چهارمیلیون‌نفر تخمین زده است، تفاوت چشمگیری دارد.

** مهاجرت‌های بازگشتی

بر مبنای اطلاعات سالنامه مهاجرت ایران، تحلیل یافته‌های گالوپ در سال 2018 بیانگر آن است که میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی یک درصد است که در مقایسه با میانگین جهانی 7درصد، فاصله زیادی دارد.