به گزارش گروه رسانه‌های دیگر خبرگزاری آنا، هواپیمای مذاکرات هسته‌ای همچنان در آسمان است بدون آنکه فرود آمده یا سقوط کرده باشد. به همین دلیل جعبه سیاه گفت‌وگوهای وین برای فهم جزئیات آن قابل دسترسی نیست؛ نه توافقی حاصل شده که متن آن منتشر شود و نه مذاکرات شکست خورده که تیم‌های مذاکره‌کننده فارغ از وظیفه ذاتی‌شان به افشاگری دلایل شکست بپردازند. تیم‌های مذاکره‌کننده، با تعطیلی موقت مذاکرات در عصر جمعه، از روز شنبه برای تصمیم‌گیری‌های نهایی به پایتخت‌های خود بازگشته‌اند. شواهدی که در روزهای منتهی به اتمام مذاکرات طولانی هسته‌ای در این دور خودنمایی کرده یا پس از آن بروز کردند، نشان می‌دهند توافق هسته‌ای در هرحال واقعا روبه اتمام است؛ یا احیا می‌شود یا شکست کامل را به چشم می‌بیند. برت مک‌کورگ، هماهنگ‌کننده شورای امنیت ملی آمریکا در امور خاورمیانه روز پنجشنبه، یک روز پیش از پایان دور اخیر مذاکرات، در جریان همایشی که در موسسه کارنگی برگزار شد، نسبت‌به دردسترس بودن احیای توافق هسته‌ای ایران ابراز خوش‌بینی کرده، اما در جملاتی دوپهلو گفته بود: «احتمالی برای یک معامله وجود دارد و همچنین احتمال بسیار خوبی وجود دارد که توافقی حاصل نشود.» روز جمعه نیز یک مقام مسئول در دفتر رئیس‌جمهور فرانسه مذاکرات بین ایران و قدرت‌های جهانی را دشوار توصیف کرده، اما تاکید داشت نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد می‌توان به توافق رسید. او مسائل دشوار را تضمین‌های درخواستی ایران و همچنین نحوه کنترل مجدد برنامه هسته‌ای تهران عنوان کرده بود. روز شنبه نیز سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران و امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه در تماسی تلفنی به بررسی مذاکرات هسته‌ای پرداختند که خود نشانه‌ای از موقعیت حساس توافق هسته‌ای در زمان حال است. رئیس‌جمهور ایران وظایف طرف‌های حاضر در توافق را لغو تحریم‌ها، راستی‌آزمایی و ضمانت معتبر دانسته و درمقابل رئیس‌جمهور فرانسه نیز بر امکان‌پذیر بودن راه‌حل دیپلماتیک صحبت کرده بود. این رویدادها خبر از یک مقطع مهم در مذاکرات را می‌دهند؛ زمانی‌که باید بیشتر از گذشته نگران تصمیمات و گام‌ها بود. ایران پیش از این ضربه‌ای مهم از توافق موسوم به برجام خورده است و شایسته نیست بدون دستاوردی قابل‌توجه و در ازای آورده‌هایی ناچیز ضربات کاری‌تری دریافت کند. همان‌گونه که مسیر صلح از مذاکره می‌گذرد، گاهی مسیر جنگ و تنش نیز از راه مذاکراتی می‌گذرد که نامتوازن بسته شده‌اند تا از درون آنها التهاب خارج شود. در ادامه به بررسی آینده محتمل توافق هسته‌ای پرداخته‌ایم.
وضعیت انتفاع اقتصادی ایران از برجام
نگاهی به وضعیت پس از احیای توافق نشان می‌دهد نمی‌توان برای گشایش‌های اقتصادی به آن دلخوش بود. نبود چشم‌انداز مثبت از منافع اقتصادی توافق هسته‌ای یک پیش‌بینی نیست بلکه موضوعی است که در دور نخست اجرای توافق اثبات شده است. این چشم‌انداز منفی با خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ تشدید نیز شده است.
۱ -تداخل تحریم‌ها
دولت دموکرات آمریکا به‌دلیل برچسب‌گذاری‌های تحریمی دولت پیشین این کشور قادر به برداشتن تحریم‌های اعمال‌شده با برچسب‌های غیرهسته‌ای نیست، گرچه خود نیز علاقه‌مند استمرار چنین تحریم‌هایی است. عدم امکان برداشته شدن این تحریم‌ها به‌دلیل مواجه‌شدن با اعتراضات داخلی از سوی جمهوری‌خواهان و همچنین بخش‌هایی از حزب دموکرات در کنار علاقه‌مندی طیف دیگر دولت بایدن به حفظ تحریم‌های غیرهسته‌ای عملا دستیابی به لغو این تحریم‌ها را ناممکن ساخته است. باقی‌ماندن تحریم‌های غیرهسته‌ای به‌دلیل تداخل با تحریم‌های قابل لغو هسته‌ای و تاثیرگذاری‌شان بر چنین تحریم‌هایی امکان معاملات کلان را برای ایران دشوار می‌کند. ازاین‌رو نمی‌توان امیدوار بود شرکت‌های معتبر غربی حاضر به همکاری با ایران برای ایجاد زیرساخت‌ها باشند.
تحریم‌های آمریکا ضمن ممنوع کردن تبادلات تجاری شرکت‌های آمریکایی با ایران باعث جلوگیری از معاملات شرکت‌های چندملیتی دارای سهامدار آمریکایی با ایران نیز می‌شود. چنین مساله‌ای نشان می‌دهد به‌دلیل درهم‌تنیدگی روابط شرکت‌های برجسته فناوری جهان با آمریکا عملا امکان بهره‌گیری ایران از چنین شرکت‌هایی وجود ندارد.
۲ -نگرانی از بازگشت قدرتمندانه تحریم‌ها
خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ و اثبات قدرت واشنگتن در بازگرداندن تحریم‌ها، مانع از سرمایه‌گذاری کلان شرکت‌های خارجی در ایران و حتی ممانعت از ارائه وام و تامین مالی پروژه‌ها در ایران از بیم بلوکه‌شدن عملی سرمایه‌هایشان می‌شود.
۳ -معضل رسوب مداوم حساب‌های نفتی ایران
درصورتی‌که توافق مانع از امکان استفاده ایران از بازار بین‌المللی برای تامین فناوری و سرمایه شود، درآمدهای حاصل‌شده از صادرات نفت ایران در حساب‌های مشخصی نه به شکل حقوقی بلکه به شکل عملی بلوکه خواهد شد. مجموع درآمدهای نفتی ایران برای واردات کالا زیاد هستند و همه آنها برای واردات موادغذایی و کالاهای مصرفی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و به همین دلیل بخش بزرگی از درآمدهای نفتی ایران به‌صورت مداوم در حساب‌های بانکی رسوب کرده و سال‌به‌سال به مقدار آنها افزوده می‌شود. این مبالغ رسوب‌کرده و انبوه درعین‌حال که امکان استفاده ندارند یک اهرم فشار روانی علیه تهران خواهند بود، زیرا ایران همواره نگران است درصورت خروج مجدد آمریکا از توافق بار دیگر ده‌ها میلیارد دلار از این مبالغ بلوکه شوند. باید درنظر داشت هم‌اکنون نیز ده‌ها میلیارد دلار ایران بلوکه هستند که مجموع آنها برای کل واردات دو یا سه سال ایران کفایت می‌کنند و حتی درصورت نبود مشکل در واردات هرگونه کالا و انعقاد قرارداد با شرکت‌های خارجی تهران سال‌ها برای مصرف این مبالغ زمان نیاز دارد.
اقدامات لازم ایران در حوزه مذاکراتی
مذاکرات هنوز به مرحله نهایی نرسیده و زمان برای تحکیم آن باقی است. بدون درنظر گرفتن برخی واقعیت‌ها توافق تنها در رسانه‌ها و قاب‌های عکس جاری خواهد شد، نه در زندگی مردم و وضعیت دولت در تهران. به همین دلیل لازم است تیم مذاکره‌کننده به سمت مسائل ذیل حرکت کند:
۱ -حرکت به‌سمت جزئیات
شمای کلی تحریم‌های ایران که مربوط به پس از توافق است، نشان می‌دهد تهران باید با حوصله از مذاکرات فعلی نه برای تغییر توافق پیشین بلکه برای جزئیات‌بندی منافع اقتصادی آن بهره ببرد. بدون ورود مذاکرات به جزئیات و تنها تاکید بر موارد کلی مانند لغو تحریم‌های نفتی و بانکی بدون مشخص ساختن دقیق آنها، توافق به جای دستاورد یک جعبه هدیه خالی در دستان تهران خواهد بود.
۲ -جذب سرمایه‌گذاری دولتی در ایران
غرب در دور پیشین به این بهانه که شرکت‌هایش خصوصی بوده و خودشان تمایلی به همکاری با ایران ندارند، مانع از انتفاع کامل اقتصاد ایران شد. ازاین‌رو در دور جدید گفت‌وگو با آنها باید وارد سطوح عمیق‌تری شد تا به سرمایه‌گذاری منجر شود. غرب باید پیش از حصول توافق راضی به سرمایه‌گذاری در ایران حتی از نوع دولتی‌اش شود.
۳ -بازگرداندن رسوب حساب‌های ایران به‌صورت طلا
کشورهای حاضر در توافق باید فرآیندی تعبیه کنند تا در ازای واریز وجوهی از حساب‌های ایران به حساب‌های این دولت‌ها، مقادیری طلا وارد کشور شود. به‌عنوان مثال نیمی از مجموع پول بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی و ژاپن که بالغ‌بر ۱۲ میلیارد دلار است به‌صورت طلا به تهران منتقل شود؛ مساله‌ای که به معنای ورود تقریبا ۱۲۰ تن طلا به کشور است. همچنین به جز طلا بخش دیگری نیز به شکل پول کاغذی به کشور وارد شود. البته مقامات تهران نباید باعث بزرگ شدن این بخش نسبت به طلا شوند.
۴ -دریافت خسارات خروج از برجام به شکل فناوری
آمریکا حاضر به جبران خسارات خروج خود از توافق به‌صورت مالی به ایران نیست. این خسارات بالغ‌بر ده‌ها میلیارد دلار می‌شود. راهکار مناسب به جای آن، انتقال فناوری و برخی دانش‌ها از سوی آمریکا به ایران به‌عنوان یک پیشنهاد عملی است. انتقال فناوری‌های لازم در حوزه محیط‌زیست که موردنیاز تهران است می‌تواند بخشی از این پیشنهادها باشد.
۵ -انتخاب گزارشگر بین‌المللی لغو تحریم‌ها
همان‌گونه که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مسئول تهیه گزارش از برنامه هسته‌ای ایران است، سازوکار و نهادی نیز برای گزارش‌دهی از فرآیند لغو تحریم‌ها انتخاب شود.
ساختارسازی ضدتحریمی باید ادامه یابد
درصورتی‌که توافق هسته‌ای احیا شود، این مساله به معنای پایان فرآیند خنثی‌سازی تحریم‌ها نیست. ادامه‌یافتن آسیب‌پذیری ایران از تحریم‌ها معنایی جز ادامه‌یافتن تهدید تحریمی ایران از سوی غرب ندارد. در این راستا باید این اقدامات را به‌صورت کلی و کوتاه این‌گونه دانست:
۱ -ایجاد سازوکارهای دائمی ضدتحریمی
به‌دلیل معضل لغو نشدن عملی تحریم‌ها تهران باید سازوکاری دائمی مشتمل بر نهادهای رسمی برای خنثی‌سازی و دور زدن تحریم‌ها ایجاد کند. احتمال دارد با احیای توافق بخشی از شبکه دور زدن تحریمی ایران به اقدامات معمول خود مشغول شوند که این امر مقابله با خروج مجدد آمریکا از توافق را دشوارتر می‌سازد. به همین دلیل باید با نهادسازی از وقوع چنین مشکلی جلوگیری کرد.
۲ -محکم‌سازی ارتباط با شرکای تجاری
تهران باید پس از احیای توافق هسته‌ای همچنان به تقویت روابط تجاری خود با شرکای تجاری‌اش بپردازد. این تقویت باید شامل طراحی سازوکارهای ارتباطی خارج از دلار باشد. همچنین باید مذاکراتی میان مقامات ایرانی با مقامات این کشورها برگزار شود تا نسبت به باز باقی‌ماندن کانال‌های تجاری حتی درصورت بازگردانده‌شدن تحریم‌ها اطمینان حاصل شود.
۳ -تعریف گام‌های تعدیلی نرم
ایران می‌تواند در مذاکرات هسته‌ای یک نهاد بین‌المللی را برای بررسی لغو تحریم‌های آمریکا علیه خود تعیین کند. این اقدام به ایران اجازه می‌دهد تا درصورت مشخص شدن نقض لغو تحریم‌ها توسط آمریکا دست به اقدامات سخت برای تعدیل تعهدات هسته‌ای خود بزند. اما اگر ایران در مسیر ایجاد سازوکاری قوی برای شناسایی نقش تعهدات آمریکا موفق نشد، باید راهی دیگر بیابد تا درصورت اخلال واشنگتن در روابط تجاری ایران، تهران نیز دست به اقدام متقابل بزند. باوجود این، اقدامات ایران در این‌صورت نمی‌تواند جزء تعهدات سخت باشد، زیرا نقض صریح توافق خواهد بود. به همین دلیل تهران باید ظرفیت‌هایی را در توافق شناسایی کند تا از طریق آنها بتواند دست به اقدامات نرم برای تعدیل تعهدات خود بزند. این اقدامات می‌تواند در حوزه‌هایی مانند تحقیقات باشد.
۴ -منعطف‌سازی صادرات نفت
ایران در طول سال‌های آتی باید با منعطف‌سازی امکان صادرات نفت از طریق تبدیل آنها به مشتقات نفتی و همچنین پیچیده‌سازی فروش آنها از طریق ایجاد شرکت‌های خصوصی برای فروش نفت بکوشد تا نفت را از تیررس تحریم‌ها خارج کند.
