عدالت‌خواهی از منظر قرآن و حدیث چگونه است؟/ راهکارهایی برای افزایش اثرگذاری فریادهای مبارزه با فساد در جامعه

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا - مرتضی باقری‌زاده؛ این روزها در اقصی نقاط دنیا، فساد و جرم همه‌جا را فراگرفته و بسیاری از مسئولین و مردم، فریاد مبارزه با فساد و اصلاح جامعه را سر می‌دهند. هرچند که بعضاً این فریادها نتیجه‌ای را در بر ندارد.

در کنار نداهای عدالت‌خواهانه، بسیاری از افراد در رفتاری عقلانی‌تر به دنبال پیدا کردن راه‌حل و پیشگیری این معضلات هستند تا بدانند چرا چنین مشکلاتی در جوامع بروز می‌کند.

شاید یکی از مهم‌ترین علل بی‌اثر بودن این فریادها به خاطر آشنا نبودن مسئولین با وظایفشان در قبال فساد و چگونگی اصلاح جامعه باشد. پس شایسته است در پنجمین شماره از پرونده «مدیر موفق از نگاه قرآن و حدیث» از این منظر به سراغ قرآن کریم رفته تا راه‌کار اصلاح این رویه مشخص شود.

مبارزه با سرچشمه فساد

یکی از ایرادات مسئولین در مبارزه با فساد، این است که مردم را سفارش به انجام دادن کارهای درست می‌کنند، بدون این‌که بخواهند با انحرافات و کجی‌ها مبارزه کنند.

توصیه به خوبی‌ها و مبارزه با بدی‌ها، شبیه دو بال یک پرنده است که پرنده بدون دو بال گرچه می‌تواند حرکت کند ولی قادر به پرواز کردن نیست.

اهل‌بیت علیهم‌السلام هم در سبک شیوهٔ حکومت‌داری‌شان از هر دو شیوه استفاده می‌کرده‌اند. همچنانی که پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله در روایتی فرمودند، «چگونه خداوند پاک و پاکیزه گرداند، مردمی را که حقّ ناتوان آن‌ها، از زورمندشان گرفته نمی‌شود؟» که این روایت را می‌توان به معنای سفارش به ظلم نکردن در حق ناتوانان در نظر گرفت.

اما در کنار این سفارش، در حکومت اهل‌بیت اجازه هم فساد داده نمی‌شد. در فرمان حکیمانه امام علی (ع) به مالک اشتر، این مسائل به‌وضوح قابل مشاهده است:

«برای داوری میان مردم، برترین افراد خود را برگزین!

از کسانی که دارای سعه‌صدر باشد و امور گوناگون، او را در تنگنا قرار ندهد؛ و مخاصمه و کینه‌توزی دو طرف دعوا، او را به خشم و کج‌خلقی وا‌ندارد؛ و در اشتباهاتش پافشاری نکند و چون متوجه اشتباه خود شود، بازگشتِ به حق و اعتراف به آن، برایش سخت نیاید».

فرمایش امیر کلام و قرآن ناطق درست منطبق با نکته‌ای است که قرآن کریم نیز به آن اشاره می‌کند.

در سوره آل‌عمران و در آیه 110 آمده است، «کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکتابِ لَکانَ خَیراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ».‌

در تفسیر این آیه شریفه در کتاب تفسیر نور هم به این نکته اشاره شده که سفارش به خوبی‌ها بدون مبارزه با فساد، کم نتیجه است.

مبارزه با فساد باید چگونه باشد؟

سؤالی که اکنون مطرح می‌شود این است که راه درست مبارزه با فساد چگونه است که بتوان بهترین و بیشترین نتیجه را گرفت و پاسخ سیره اهل‌بیت و سفارش‌های قرآن به این سؤال چگونه است؟

در ابتدای پاسخ به این سؤال باید گفت نوع مبارزه‌ای که گاهی وجود دارد، این‌گونه است که برای مبارزه با فساد، سراغ کسانی می‌روند که فساد آن‌ها نه چشم‌گیر است و نه تأثیر زیادی بر روی جامعه دارد. البته که باید به آن‌ها هم رسیدگی شود اما توجه ویژه باید به کسانی باشد که سهمی بیشتری از فساد را دارند.

در زمانی که امیرالمؤمنین (ع) به حکومت رسیدند، به سراغ سرمنشأهای اصلی فساد رفتند.

روزی شخصی، پیش ایشان آمد و درخواست کرد که کارگزاران دوره عثمانی را در جای خود ابقا کند و حداقل معاویه را از کار برکنار نکند؛ اما امام علی (ع) فرمود: به خدا قسم! اگر ساعتی از روز باشد، در اجرای وظیفه‌ام تلاش به خرج می‌دهم، نه آنان را که گفتی والی می‌کنم و نه امثال آنان را به ولایت می‌گمارم.

نکته‌ای که توجه به آیات و تفسیر قرآن هم آن را تأیید می‌کند.

«ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَظَلَمُوا بِها فَانْظُرْ کیفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ». در تفسیر آیه 103 سوره اعراف این‌طور آمده که برای اصلاح جامعه، باید به سراغ مهره‌های اصلی رفت و آب را از سرچشمه صاف کرد. تفسیر نور.

هم‌چنین سوره طه آیه 24 آمده، «اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی». تفسیر نور در ذیل این آیه می‌نویسد، برای اصلاح جامعه، باید به سراغ سرچشمه و ریشهٔ فتنه و فساد رفت.

جمیع این نکات یعنی سرچشمه فساد را باید پیدا کرد؛ و آن را از ریشه خشک کرد.

توجه به متن جامعه

باید توجه کرد که مقابله و توجه به سرچشمه‌های فساد و استفاده از قوه قهریه در برابر آن‌ها، دلیلی بر این نمی‌شود که بقیه جامعه را رها کرد. بلکه باید در عین مبارزه با سرچشمه فساد، حواس مسئولین به افراد جامعه نیز باشد.

در همین رابطه می‌توان به تفسیر نور مراجعه کرد. «وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکمْ وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ به رأس أَخِیهِ یجُرُّهُ إِلَیهِ قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِی الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ». اعراف/150

این کتاب شریف در ذیل تفسیر آیه 150 سوره اعراف آورده، برای ایجاد شوک در جامعه منحرف، باید حرکت توبیخی چشمگیر و به‌یادماندنی کرد.

در همین رابطه در آیه 171 از همین سوره اعراف، نیز می‌خوانیم، «وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بهم خُذُوا ما آتَیناکمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ».

که تفسیر این آیه هم می‌گوید، برای تربیت عمومی جامعه و برای جلوگیری از انحراف، گاهی باید از اهرم فشار استفاده کرد.

سورهٔ نسا، آیه 15 هم بخش دیگری از این بحث را تکمیل می‌کند، آنجا که ذات مقدس اله می‌فرمایند، «وَ اللَّاتِی یأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِکمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْکمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکوهُنَّ فِی الْبُیوتِ حَتَّی یتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا».

و برای این آیه هم تفسیر نور می‌گوید، برای سالم‌سازی و پاک‌سازی جامعه، حبس مجرم لازم است.

معرفی راه درست

اما نکته بسیار مهمی را نیز باید مورد توجه قرار داد و آن این است که اگر می‌بینیم در زمینه‌هایی فساد در جامعه است، ریشه‌های فساد را هم بایستی پیدا کنیم.

گاهی فساد به دلیل این است که راه درستی برای انجام دادن آن فعالیت معرفی نشده است و مردم مجبور هستند که فعالیتی را پیگیری کنند که فسادزا است.

قطعاً هر جا فساد بود، اول باید راهی برای انجام درست و بدون فساد آن کار را پیدا کرد و معرفی کرد و سپس قاطعانه با فساد مبارزه کرد.

توجه به این آیات بسیار می‌تواند برای فهم بهتر مطلب راه گشا باشد.

«الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ وَ یضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ» . اعراف/157

«برای اصلاح جامعه، ابتدا باید امکانات حلال را فراهم کرد، سپس برای امور حرام، محدودیت ایجاد نمود». اعراف/157: تفسیر نور.

همچنین در سورهٔ روم، آیهٔ 47 آمده، «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَینا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ» با این اشاره از کتاب شریف تفسیر نور که ابتدا کار فرهنگی و ارشاد، سپس برخورد با مجرمان.

در سوره بقره، آیه 35 هم نکته‌ای در این خصوص به چشم می‌خورد.

«وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکنْ أَنْتَ وَ زَوْجُک الْجَنَّةَ وَ کلاً مِنْها رَغَداً حَیثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکونا مِنَ الظَّالِمِینَ»‌.

«در شیوهٔ تربیت، هرگاه خواستید کسی را از کار یا چیزی باز دارید، ابتدا راه‌های صحیح، باز گذاشته شود و سپس مورد نهی اعلام شود». بقره/35: تفسیر نور.

جالب است که قرآن کریم هم خودش همین راه را در پیش گرفته و بدان عمل می‌کند. جا دارد نگاهی به آیه 172 سوره بقره انداخته شود که می‌فرماید، «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناکمْ وَ اشْکرُوا لِلَّهِ إِنْ کنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ».

تفسیر نور در این زمینه می‌نویسد، قرآن، هرگاه بنا دارد انسان را از کاری منع کند، ابتدا راه‌های مباح آن را مطرح کرده و سپس موارد نهی را بیان می‌کند. چون می‌خواهد در آیات بعد، مردم را از یک سری خوردنی، منع و نهی کند، در این آیه راه‌های حلال را بازگو نموده است.

در مورد موضوعات اخلاقی هم اوضاع این‌گونه است. خداوند در سورهٔ توبه، آیهٔ 108 می‌فرمایند:

«لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یحِبُّونَ أَنْ یتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»

«اگر مردم را از رفتن به مراکز فساد باز می‌داریم، باید مکان‌های سالم و مفیدی را جایگزین و به آن راهنمایی کنیم». تفسیر نور.

انتهای پیام/4139/پ