ابوحاتم اَسفِزاری و اختراعی که قربانی خیانت شد!

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوحاتم مظفر بن اسماعیل اَسفِزاری، ریاضی‌دان ایرانی قرن پنجم هجری است که در علم نجوم و مکانیک نیز دست داشت.

از سال تولد او آگاهی نداریم و از زندگی او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست جز اینکه در اسفزارر (سبزوار افغانستان) به دنیا آمد و معاصر حکیم عمر خیام (432-517ق) بود.

اسفزاری در ترازوی ساختِ ارشمیدس تغییراتی ایجاد کرد. ارشمیدس این ترازو را برای تعیین میزان ناخالصی در اشیای ساخته شده از طلا و نقره و نیز تعیین نسبت فلزات به کار رفته در سکه‌ها ساخته بود و چند قرن مورد توجه و بررسی دانشمندان بزرگ بود. اسفزاری دو کفه به آن افزود و آن را «میزان الحکمه» نامید.

گفته‌اند که وی این ترازو را به خزانه سلطان سنجر سلجوقی برد تا اموال خزانه را محاسبه کنند، اما خزانه‌دار از بیم آنکه خیانتش در اموال خزانه آشکار شود، آن را از میان برد. اسفزاری از این حادثه سخت اندوهگین شد و بر اثر همین اندوه درگذشت. برخی نیز وفات او را پیش از تکمیل میزان الحکمه دانسته‌اند. تاریخ وفاتش را 515ق نوشته‌اند.

برخی از دیگر فعالیت‌های علمی اسفزاری عبارت‌اند از: شرکت در رصد اعتدال بهاری و اندازه‌گیری‌های لازم برای تعیین دقیق طول سال خورشیدی به‌منظور اصلاح گاه‌شماری، تدوین قتویم جلالی و شرکت در ساخت رصدخانه‌ای در اصفهان که در دوران پادشاهی ملکشاه سلجوقی و به فرمان وی تأسیس شد. رصدهای یاد شده در 467ق آغاز شد و در نتیجه، روز اول حمل 458 خورشیدی، برابر 9 رمضان 471ق/15 مارس 1079م به عنوان آغاز تاریخ جلالی تعیین گردید.

از اسفزاری آثاری به جا مانده که بدین قرار است:

1. آثار علوی یا کائنات جو، به فارسی که محمدتقی مدرس رضوی آن را تصحیح و در سال 1319ش در تهران چاپ کرد.

2. اختصار لاصول اقلیدس، فصل چهارده. این اثر با مقاله معوف به «کتاب 14 اصول اقلیدس» شباهت دارد و در کتابخانه ملی پاریس نگه‌داری می‌شود.

3. مراکز الاثقال و صنعة القفان، یا ارشاد ذوی العرفان الی صناعة الفقان، این اثر چهار باب دارد و در آن مقدمات و چگونگی کار اندازه‌گیری اوزان شرح داده شده است. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق نگه‌داری می‌شود.

4. مقدمة فی المساحة، نسخه‌ای از آن در کتابخانه لاله‌لی استانبول محفوظ است.

5. رساله‌ای در هیدرولیک و مکانیک، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه منچستر نگه‌داری می‌شود.

6. تلخیص کتاب الحیل بنی موسی، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه منچستر محفوظ است.

انتهای پیام/4104/