رقابت عربستان و ترکیه جنگ سردی در منطقه است

خبرنگار حوزه غرب آسیا و محور مقاومت خبرگزاری آنا - محسن احدی: وقتی به منطقه غرب آسیا نگاه می‌شود، رقابت میان ایران و کشورهای عربی یا منازعه رژیم صهیونیستی با کشورمان بسیار خود را نشان می‌دهد؛ اما آنچه در این میان کمتر به آن توجه شده است، رقابت میان عربستان سعودی و ترکیه به‌عنوان دو داعیه‌دار رهبری جهان اسلام و اتفاقاً متحد کشورهای غربی است.

بسیاری از کارشناسان امور منطقه درباره الگوهای دوستی و دشمنی در غرب آسیا و رقابت میان کشورها، مثال‌هایی از مواجهه ایران-عربستان و ترکیه-عربستان می‌آورند. در داخل ایران اما به رقابت ترکیه و عربستان سعودی بسیار کم پرداخته شده است. نوع این مواجهه و تأثیری که می‌تواند بر منافع جمهوری اسلامی ایران بگذارد، موضوع گفتگوی دکتر علی آدمی مدیر گروه روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی تهران با خبرنگار آنا شد تا درباره رقابت ترکیه و عربستان سعودی به گفتگو بپردازیم.

رقابت ترکیه و عربستان در حال ایجاد نظم جدیدی در منطقه است

آنا: رابطه عربستان سعودی و ترکیه را در منطقه غرب آسیا چگونه می‌توان ارزیابی کرد و به‌طور کلی این دو کشور را می‌توان دوست پنداشت یا دو رقیب راهبردی هستند؟

آدمی: متأسفانه درباره رقابت میان ترکیه و عربستان سعودی باید گفت که این موضوع در رقابت میان تهران و ریاض پنهان مانده و از سوی کارشناسان ایرانی بررسی نشده است. زمینه‌های تعارض و رقابت میان این دو کشور بسیار بالا است، به‌طوری‌که در حال حاضر حتی صحبت از جنگ سردی میان دو کشور در عرصه مطالعاتی مطرح می‌شود. این جنگ سرد میان آنکارا و ریاض عملاً نظم جدیدی به خاورمیانه تحمیل و صف‌بندی‌های جدیدی را در منطقه ایجاد می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان دو بلوک عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر و رژیم صهیونیستی را یک‌ سو و ترکیه، قطر و روسیه را سوی دیگر این بازی دید. پس می‌توان گفت که این دو کشور دارای رقابتی از بستر تاریخی و ایدئولوژیک هستند که هر دو را در مقابل هم قرار می‌دهد.

ترکیه و عربستان هر دو خود را میراث دار تمدن اسلامی می‌دانند

آنا: رابطه آنکارا و ریاض در بستر تاریخی و ایدئولوژیکی چه تفاوتی با هم دارد؟

آدمی: ترکیه و عربستان سعودی هر دو دارای یک تاریخ اثرگذار در اسلام بوده‌اند. هر یک دارای یک ایدئولوژی مستقل نیز هستند. عربستان مدعی زادگاه اسلام است که در حال ‌حاضر میزبان حرمین شریفین به‌عنوان مقدس‌ترین مکان‌های جهان اسلام است و از این‌رو خود را به‌عنوان رهبر جهان اسلام و عرب معرفی می‌کند. در کنار این موضوع وجود وهابیت نیز یک ایدئولوژی فکری به این کشور بخشیده است. در مقابل ترکیه خود را میراث‌دار امپراتوری عثمانی می‌داند و از سوی دیگر به‌عنوان رهبر جبهه اخوانی (اخوان‌المسلمین) و پل جهان اسلام و غرب خود را معرفی می‌کند. از این‌رو ما شاهد یک تقابل گفتمانی و تاریخی هستیم که هر دو کشور برای خود قائل هستند.

ترکیه نیز برای خود در خاورمیانه نقشی ابزاری و وابسته تعریف می‌کند. به‌عنوان نمونه در زمان جنگ سرد خود را به‌عنوان ضربه‌گیر کمونیسم معرفی می‌کرد و از همین رو به‌سوی غرب و عضویت در ناتو حرکت کرد. بعد از فروپاشی شوروی نیز خود را ضربه‌گیر اسلام افراطی معرفی کرد که مقابل حرکت افراط‌گری به اروپا را گرفته است؛ به‌نوعی خود را پلی میان شرق و غرب در نظر گرفت. ترکیه به همین دلیل در یک چندگانگی هویتی اسیر شده که به نحوی در میانه پلی که خود ساخته، گرفتار آمده است.

عربستان خود را رهبر جهان اسلام می‌داند/ عربستان با پول می‌خواهد حمایت بخرد

آنا: در آن‌ سوی میدان یعنی عربستان سعودی، چه نقش و هویتی را برای آنها قائل هستید؟

آدمی: همان‌طور که پیش‌تر عرض کردم، سعودی‌ها از یک بستر تاریخی و ایدئولوژیکی برخوردارند که از همین‌رو خود را به‌عنوان رهبر جهان اسلام و جهان عرب معرفی می‌کنند. در همین حال این کشور همیشه خود را متحد غرب و به‌‌ویژه آمریکا در نظر گرفته است و تلاش می‌کند از قدرت مالی خود و نفوذ آمریکا برای پیشبرد اهداف خود بهره ببرد. بعد از مرگ ملک عبدالله کسانی در عربستان به فکر مدرنیزه کردن اقتصاد، سیاست، امنیت، اجتماع و فرهنگ برآمدند که آنها نیز نتوانستند برای ریاض نقشی ایجابی در منطقه ایجاد کنند و در نهایت در قالب ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی که هیچ مصداقی نیز ندارد در تعریف هویت خود تلاش کردند.

ترکیه تلاش می‌کند حداکثر ضربه را به عربستان وارد کند

آنا: مهم‌ترین عوامل رقابت ترکیه و عربستان سعودی را در چه مؤلفه‌هایی می‌بینید؟

آدمی: مهم‌ترین رقابت عربستان و ترکیه به الگوی نظم منطقه‌ای این دو کشور بازمی‌گردد. ترکیه خواستار ارائه الگویی از یک کشور اسلامی موفق است و در مقابل عربستان خود را به‌عنوان رهبر جهان عرب و قدرت برتر جهان اسلام در منطقه معرفی می‌کند. در کنار نظم سیاسی، ایدئولوژی یعنی سلفی (ترکیه) و وهابیت (عربستان) نیز مواجهه دو کشور را تشدید می‌کند. هر دو کشور به‌عنوان متحدان غربی برای داشتن دست برتر تلاش می‌کنند تا حمایت دیگر کشورها را به خود جلب کنند، از همین روست که ترکیه در جریان قتل جمال خاشقجی کوتاه نمی‌آید و تلاش می‌کند حداکثر ضربه را به سعودی‌ها وارد کند. در کنار همه این موضوعات باید به رقابت ژئوپلیتیکی دو کشور در عرصه‌های مختلفی چون جنگ سوریه، جنگ یمن، حوزه آفریقا و مناقشه قطر نیز بپردازیم که سبب می‌شود رقابت ترکیه و عربستان کاملاً مشهود شود. ترکیه در حال حاضر جزیره «سواکن» در شمال سودان را که بسیار سوق‌الجیشی است در اختیار دارد، در سومالی نیرو منتقل کرده و حتی در جیبوتی پایگاه دارد که باعث می‌شود ریاض و آنکارا به‌طور جدی در حوزه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومی با هم وارد چالش شوند.

عربستان و ترکیه با وجود اشتراک نظر در براندازی دولت سوریه، اهداف خاصی داشتند

آنا: ما در موضوع سوریه شاهد بودیم که زمانی ریاض و آنکارا در یک جبهه بودند، ولی حالا راه خود را از هم جدا کرده‌اند. چرا رقابت میان دو کشور آنها را به هم نزدیک کرد؟

آدمی: عربستان و ترکیه در سوریه رفتارهایی هم‌گرا و واگرا داشتند. در حوزه شباهت‌ها، هر دو متحد غرب، خواستار سقوط اسد و به‌دنبال تشکیل حکومتی سهامی بودند. از این‌رو بود که از مخالفان مسلح بشار اسد حمایت کردند. در همین راستا بود که نخستین محموله سلاح از سوی عربستان به ترکیه رفت و از مرزها به دست مخالفان بشار اسد رسید و با هزینه سعودی‌ها از معارضان نیروگیری و آموزش جنگی داده شد. لذا باید توجه داشت که انگیزه هرکدام از این بازیگران درباره حضور در سوریه متفاوت بود. سعودی‌ها به‌دنبال گسترش نفوذ خود و ضربه زدن به ایران بودند ولی در مقابل ترکیه به‌دنبال یافتن بازار مصرف، حضور در خاورمیانه عربی و تحمیل الگوی اسلامی اخوانی بود. از همین‌جا بود که اختلافات میان دو کشور خود را نمایان کرد و واگرایی رابطه خود را نشان داد.

عربستان حامی رفراندوم استقلال کردستان بود

آنا: ماجرای همه‌پرسی اقلیم کردستان را چقدر در تغییر زاویه دید ترک‌ها به جنگ سوریه مهم می‌دانید؟

آدمی: نکته مهم در همین‌جا است. ترک‌ها طولانی شدن جنگ را به نفع خود نمی‌دیدند، زیرا از سویی بی‌ثباتی به همراه داشت و هزینه امنیتی زیادی بر دوش آنکارا می‌گذاشت. موضوع دیگر مهاجران سوری بودند که بار مالی بر دوش ترک‌ها گذاشتند و رشد بنیادگرایی نیز ثبات ترکیه به‌عنوان الگوی یک کشور موفق اسلامی را تهدید می‌کرد. در مقابل سعودی‌ها نفع خود را در طولانی شدن جنگ می‌دیدند، زیرا ازلحاظ جغرافیایی مرزی با این کشور نداشتند که بحران به آنها سرایت کند. اگر به سؤال شما بازگردم باید بگویم که ترک‌ها در جنگ سوریه متوجه شدند که آینده کُردها در حال لطمه زدن به یکپارچگی سرزمینی آنهاست و در مقابل، سعودی‌ها نه‌تنها حساسیتی به آن نداشتند که در خفا و با همراهی صهیونیست‌ها از آن حمایت می‌کردند. از این‌رو بود که بعد از کودتای نافرجام 2016 و همه‌پرسی استقلال کُردهای عراق، ترکیه خط خود در جنگ سوریه را تغییر داد.

نفع عربستان در طولانی شدن جنگ سوریه است

آنا: درباره جنگ سوریه صحبت شد، الگوی ترکیه و عربستان برای آینده این کشور در غیاب اسد چه بود؟

آدمی: همان‌طور که پیشتر گفتم، در ابتدا دو کشور همکاری خوبی در موضوع سوریه داشتند. ولی در درازمدت اختلاف‌ها نمایان شد. ترکیه از جنگ سوریه متضرر می‌شد و از سوی دیگر عربستان با طولانی شدن جنگ به رقبایش چون ایران، حزب‌الله و ترکیه ضربه می‌زد. ترک‌ها به‌دنبال ایجاد نظامی سلفی نزدیک به جبهه اخوان‌‌المسلمین در سوریه بودند و از همین رو از گروه‌های سلفی حمایت کردند. در مقابل سعودی‌ها الگوی جهادی را ترجیح می‌دادند؛ اما با توجه به برهم خوردن معادلات در جنگ سوریه و هزینه زیاد عربستان، ترکیه متوجه شد که کفه ترازو به‌سوی جهادی‌ها سنگین شده و از همین رو تغییر تاکتیک داد و به محور ایران و روسیه نزدیک شد تا مانع از برتری ایده رقیب شود و از همین رو به بقای اسد رضایت دادند.

ترک‌ها به‌دلیل رابطه دیرینه تاریخی، سیاسی و اقتصادی هیچ‌گاه از همکاری با ایران چشم‌پوشی نمی‌کنند

آنا: ایران چه جایگاهی در جهان‌بینی دو کشور دارد؟

آدمی: به‌هرحال باید بگوییم که ایران با توجه مشی فکری خود، خط سوم فکری در خاورمیانه است که محور خاص به خود را دارد. سعودی‌ها به ایران به‌عنوان الگوی هراس نگاه می‌کنند ولی ترک‌ها به دلیل رابطه دیرینه تاریخی، سیاسی و اقتصادی هیچ‌گاه از همکاری با ایران چشم‌پوشی نمی‌کنند. از همین روست که رابطه در بدترین حالت نیز قطع نمی‌شود. وقتی نام ایران در منطقه مطرح می‌شود، کشورهای زیادی دچار اختلاف می‌شوند.

در ماجرای قتل خاشقجی ترکیه از فرصت استفاده کرد تا وجهه عمومی عربستان را در جهان و به‌خصوص جهان اسلام تخریب کند

آنا: ما در بحث قتل خاشقجی شاهد هستیم که ترکیه به‌هیچ‌عنوان کوتاه نمی‌آید. چرا ترکیه در قبال این مسئله این عملکرد را از خود نشان می‌دهد؟

آدمی: این موضوع به همان رقابت دو کشور در عرصه منطقه از یک‌سو و جلب حمایت کشورهای غربی از سوی دیگر بازمی‌گردد. می‌توان به‌روشنی دید که مواجهه ترکیه و ریاض از یک رقابت در حال حرکت به تبدیل شدن به یک منازعه است و از همین رو سعودی‌ها ترکیه را خطری حتی بیشتر از ایران برای خود می‌دانند. ترک‌ها متوجه شده‌اند که سعودی‌ها به‌طور جدی در حال لابی کردن علیه آنها هستند. از این‌رو وقتی ماجرای جمال خاشقجی روی داد، ترکیه از فرصت پیش‌آمده به‌خوبی استفاده کرد تا وجهه عمومی عربستان را در جهان و به‌خصوص جهان اسلام تخریب کند. ترکیه به غرب می‌گوید که چه الگویی از اسلام برای همکاری تمایل دارید. الگوی ترکیه یا الگوی بن سلمان که روزنامه‌نگاران را به قتل می‌رساند. اردوغان نشان داده چیزی را که به دست می‌آورد ارزان نمی‌فروشد و از همین رو می‌خواهد با کارت قتل خاشقجی هم‌زمان به چندین هدف دست پیدا کند. موضوع سوریه، حل مناقشه قطر و قراردادهای مالی از دیگر اهداف ترکیه در فشار علیه عربستان در بحث قتل خاشقجی است.

عربستان به نتیجه رسیده که یا باید خود را از درون اصلاح کند یا منتظر وزش تندباد حوادث از سوی خارج از مرزها باشد

آنا: چه میزان اصلاحاتی که در عربستان از سوی محمد بن سلمان آغاز شد را ناشی از رقابت با ترکیه می‌دانید؟

آدمی: عربستان متوجه شده بود که منطقه و جهان غرب مدل حکومتی آنها را نمی‌پسندد و باید یا خود را از درون اصلاح کند یا منتظر وزش تندباد حوادث از سوی خارج از مرزها باشد. از سوی دیگر بعد از درگیری ریاض با دوحه، شبکه الجزیره عملاً با برنامه‌هایی که پخش کرد، افشاگری‌های زیادی علیه سعودی‌ها انجام داد که فشار زیادی به آنها وارد کرد. در وجه دیگر، سعودی‌ها می‌دیدند که یکی از دلایل نفوذ ترک‌ها بحث جذابیت‌های اقتصادی و فرهنگی است که به‌عنوان مؤلفه قدرت نرم مطرح می‌شوند. از همین رو بود که بن سلمان تلاش کرد در مقابل حکومت مدرن و موفق ترکیه، الگوی جدیدی از عربستان بسازد که قتل خاشقجی آب سردی بر تلاش‌های وی ریخت.

ترک‌ها به‌جای الگوی منازعه با ایران، محور همکاری را برگزیده‌اند

آنا: رقابت ریاض و آنکارا در لوای جایگاه جمهوری اسلامی ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟

آدمی: همان‌گونه که گفتم سعودی‌ها نسبت به ایران زاویه داشتند و به دنبال ایجاد منازعه هستند ولی ترک‌ها این‌گونه نیستند و به‌جای الگوی منازعه محور همکاری را برگزیده‌اند. ایران می‌تواند (همان‌گونه که در موضوع سوریه انجام داده) با ایجاد محوری با حضور قطر و ترکیه و بازی دادن روسیه عملاً در مقابل صف‌بندی طرف مقابل بایستد و نظم خود را ایجاد کند. سعودی‌ها هویت خود را در اتحاد با غرب تعریف می‌کنند ولی ترک‌ها روی پل گیر کرده‌اند، نه اروپایی هستند و نه آسیایی و نه متعلق به خاورمیانه! ترکیه باید موقعیت خود را تعریف کند و به منطقه نه با روتوش و عینک خودساخته که بر اساس واقعیات نگاه کند. ایران بارها در موضوع سوریه به ترکیه هشدار داد که بازی فراتر از موضوع یک کشور است و ترک‌ها به آن توجه نکردند، ولی در نهایت به حرف ما رسیدند.

همین مسئله باعث شد که در حال حاضر ما شاهد حضور ایران، ترکیه و روسیه در یک محور در جنگ سوریه باشیم. همین موضوع را اگر بتوانیم در منطقه پیاده کنیم و قطر را هم وارد بازی کنیم، نه‌تنها دست برتر را در منطقه داریم که درهای آفریقا نیز برای ایران و حضور در عرصه اقتصاد این کشورها گشوده می‌شود. ايران بايد آمادگی دقيق خود برای ارزيابی و پيوستن به نظم‌های جديد منطقه‌ای را داشته باشد و در سطحی بالاتر ايجادكننده نظم مطلوب خود پس از بحران روابط قطر و عربستان و نيز خروج آمريكایی‌ها از سوریه باشد.

انتهای پیام/4093/ 4122/پ