بزرگترین مجموعه آموزشی دوران قاجار/ مدرسه‌ای که سیدجمال الدین اسد آبادی را پرورش داد

گروه فرهنگی خبرگزاری آنا- ناهید منصوری؛ مدرسه و مسجد صالحیه یکی از آثار دوره قاجار قزوین است که در دوره فتحعلی شاه (سال 1248 ه ش) توسط حاج ملاصالح برغانی قزوینی (جد اعلای علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی کشور) بنیان گذاشته شد.

این مجموعه در زمان خود بزرگترین مدرسه ایران به شمار می‌آمده و در دوره قاجار قرینه‌ای از آن در آنطرف خیابان (خیابان مولوی) بنا نهاده شده که مدرسه و مسجد شهید ثالث برادر حاج ملا صالح است. اگرچه امروزه مسجد شهید ثالث به قوت خود پابرجا مانده اما مدرسه آن در دوره پهلوی اول تخریب شده است.

مدرسه صالحیه نیز به عنوان یکی از مدارس مهم کشور محسوب می‌شده به طوریکه گفته می‌شود افراد برای مرجع تقلید شناخته‌شدن باید در این مدرسه تحصیل یا تدریس می‌کرده‌اند. این مدرسه محل تحصیل بزرگانی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی و فلاسفه متاخر دوره قاجار و مکان تدریس بزرگانی چون میرزای شیرازی بوده است.

اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به تاریخچه و گذشته پرفراز و نشیب این بنا داشته باشیم باید تغییرات آن در دوره پهلوی اول اشاره کنیم که مدرسه به مکانی برای آموزش علوم جدید تبدیل شده بوده و آرام آرام بنای تخریب آن آغاز شده، به طوریکه در اواخر دهه 50 فضای گودال باغچه پر شده و از حیاط آن چیزی باقی نمانده بود. در این دوره همچنین حجره‌های پایینی دچار ریزش شده و تنها حجره‌های طبقه دوم و سوم قابل استفاده بوده است.

این مدرسه از ضلع شمال متصل به مسجد است و طرح مرمتی آن اوایل دهه 80 تهیه شده و از سال 1392 کار مرمت از طبقه پایین شروع شده و فازبه‌فاز پروژه به مدیریت حوزه علمیه تحویل داده شده است. البته طبق صحبت‌های مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین، مسئولان استانی بر اساس روند بازسازی‌ها امیدوار هستند که آماده‌سازی این بنا تا اواسط تابستان امسال به سرانجام رسد.

نورانی که مدیریت پروژه عمرانی این مدرسه را بر عهده داشته نیز درباره بازدید از این مدرسه قدیمی می‌گوید: برای تحقق این امر تفاهم نامه‌ای باید میان میراث فرهنگی و حوزه علمیه نوشته شود که شرایط بازدید از آن مشخص شود البته در نوروز این مسئله با مدیریت حل شد.

مدیر پروژه عمرانی این مدرسه همچنین در معرفی این بنا اظهار می‌کند: این مدرسه سه طبقه زیرین، همکف و بالایی دارد که سیستم تاسیسات آن پیش از آغاز کارها طراحی شده و ما با این هدف که کمترین دخل و تصرف در بنا ایجاد کنیم از داخل کانال‌های رطوبتی به پشت بنا که فضای موتورخانه است، وارد شدیم و شرایط ایمنی را طبق ضوابط نظام مهندسی اجرا کردیم و سیستم اطفاحریق، سیستم گرمایشی و سیستم امنیت برای آن در نظر گرفته شد به طوریکه اگر موتورخانه این بنا در عرض 20 آب نداشته باشد از نظر آب تامین است، این موتورخانه دو منظوره است و هم سوخت گاز و هم گازوئیل دارد بنابراین اگر تا دو هفته گاز قطع شود این موتورخانه با گازوئیل کار می‌کند.

نورانی در خصوص کارهای مرمتی که برای حفظ این مدرسه تاریخی انجام شده می‌گوید: در ضلع جنوبی بنا استحکام بخشی اساسی انجام شده و کانال‌های رطوبتی، پنجره‌ها، بدنه، حجره‌ها، محوطه‌سازی و باغچه‌ها مورد مرمت قرار گرفتند. بخشی از تامین اعتبار این مکان از سوی سازمان میراث فرهنگی (مصابح و استادکار) و بخشی دیگر از وجوهات از اجازه خرجی که امام جمعه پیشین مرحوم باریک‌بین (تاسیسات) از مقام معظم رهبری گرفته تامین می‌شود.

بر اساس سخنان محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور، از سال 1393 تاکنون سه و نیم میلیارد تومان اعتبار برای مرمت این مدرسه بودجه اختصاص یافته است.

بازدید 43 هزار گردشگر در نوروز از مدرسه صالحیه

محمدعلی حضرتی‌ها مدیر میراث فرهنگی استان قزوین، که بازدید بیش از 43 هزار گردشگر در نوروز را به واسطه باز کردن درهای غربی مدرسه میسر کرده نیز معتقد است که باید با رویکرد همکاری بتواند امکان بازدید را فراهم کند. وی عدم تمایل مدیران حوزه علمیه نسبت به بازدید از این بنا را ممانعت از تمرکز طلاب به واسطه بازدیدها و تردد گردشگران می‌داند و می‌گوید: امیدوار هستیم با انعقاد یک تفاهم نامه بتوانیم زمان‌بندی برای بازدید مشخص کنیم و مسئله ورود گردشگر به این مدرسه تاریخی را رفع کنیم و در روند طبیعی تدریس در مدرسه هم خللی وارد نکنیم.

مدیر میراث فرهنگی استان قزوین در سخنانش به این نکته اشاره دارد که در دستور کار 21 برای احیای محله صالحیه طرحی مصوب شده و الان مشارکتی میان میراث فرهنگی، وزارت راه و شهرسازی و شهرداری در حال اتفاق است که امیدواریم طی سه سال به نتیجه رسد، البته ساماندهی کوچه صالحیه در اولویت قرار دارد و خوشبختانه آمادگی اجتماعی برای این مشارکت داریم زیرا در نوروز هم نوروزگاهی با مشارکت مردم در این محله ایجاد کردیم و امیدواریم در ادامه بتوانیم برنامه‌های دستور 21 را هم محقق کنیم.

مهدی مجابی که در روند بازسازی بسیاری از بناهای قزوین نظارت داشته و خود از باستان‌شناسان این استان است نیز این بنا را مرکز محله و محوطه تاریخی بزرگی می‌داند که در اطراف آن دانشمندان و بزرگان زیادی درس خوانده‌اند. او محله صالحیه را با همه تاریخچه‌اش مورد اهمیت می‌داند و می‌گوید ورودی این بنا از خیابان مولوی تعریف نشده به طوریکه بسیاری از افراد در زمان ردشدن از جلوی در ورودی آن نمی‌دانند که چنین مدرسه بزرگ و قدیمی در این مکان وجود دارد. او حفظ خانه‌های معروف این محله، ساماندهی کوچه و ایجاد گذرتاریخی را از برنامه‌های لازم‌الاجرا در این محدوده می‌داند.

بخش جنوبی مدرسه صالحیه از بخش‌های درحال مرمت بنا است. این قسمت به خانه‌های خاندان صالحی بعد از ترور شهید ثالث و حوادث اجتماعی کشور مربوط می‌شود که با مهاجرت خاندان صالحیه به عتبات عالیات آرام آرام به افراد دیگری فروخته شده است. سازمان میراث فرهنگی در این میان سعی دارد با تملک خانه‌ها توسعه را در بخش جنوبی اجرا کند. در این بخش از بنا به دلیل ورود آبراه‌ها و تخریب‌ها بناهای سمت جنوبی شکست خورده بوده که با استحکام بخشی در دوطبقه اثرات ناشی از مرمت کاملا مشهود است.

مدرسه صالحیه با کاربری موزه‌ای

این مدرسه از بخش‌های مختلفی چون حیاط اساتید یا همان حیاط کوچک تشکیل شده و این روزها تعریف کاربری برای فضاهای این مجموعه، به یکی از بحث‌ها و محل چالش سازمان میراث فرهنگی و مدیریت حوزه علمیه تبدیل شده است. طبق پیش‌بینی میراث فرهنگی استان، بهتر است بخش اساتید به موزه تاریخی برای حوزه علمیه قزوین تبدیل شود تا روایتگرا ماجراهای مدرسه و سیستم آموزشی آن باشد، البته مدیریت حوزه علمیه نیز معتقد است که باید این بخش به عنوان کتابخانه تجهیز شود و این در حالی است که مسئولان میراث فرهنگی استان برای کتابخانه فضای دیگری را در نظر گرفته‌اند. مسئولان میراث استان معتقدند با توجه به این‌که حوزه علمیه کتابخانه مرکزی بسیار بزرگی دارد بنابراین این حجم از کتاب را نمی‌توان در این مجموعه قرار داد.

از نظر مدیر میراث فرهنگی استان، تبدیل شدن بخشی از فضای موجود به موزه باعث می‌شود ایجاد ارتباط و پل میان مردم و حوزه علمیه و نمایش ارزش‌های فرهنگی، آموزشی و اجتماعی حوزه را به گردشگران معرفی کند.