شاعران و ذاکران در شعر فاطمی از قالب‌های جدید هم بهره بگیرند/ انعکاس 8 تصویر از حضرت زهرا (س) در آیینه شعر فارسی

به گزارش خبرنگار حوزه ادبیات و کتاب گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، رضا اسماعیلی متولد ۱۳۳۹ در تهران است. او سرودن شعر را از دوران نوجوانی آغاز کرده و تاکنون بیش از ۲۰ عنوان کتاب با مضمون شعر و نقد و پژوهش منتشر کرده است.

«بانوی آيينه و آب»، «حنجره سرخ عشق»، «آب، بابا، آزادی» (مجموعه شعر انقلاب، دفاع مقدس و پایداری)، «این مریم همیشه»، «عاشقانه‌های سرخ»، «نی‌نامه»، «سحرنامه» و«زنده‌بادا عشق» از مجموعه شعرهای رضا اسماعیلی است. از میان آثار پژوهشی وی در حوزه شعر و ادبیات نیز می‌توان به «از کلاغ تا کبوتر» (نقد شعر معاصر)، «رفتارشناسی ادبی و شعر مفهومی»، «صدای مخملی شعر» و «تصحیح خلوت انس» اشاره کرد.

این شاعر آئینی و انقلاب در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری آنا ابعاد گوناگون شعر فاطمی پرداخته است که در ادامه می آید.

آنا: آیا در ادبیات کلاسیک، نمونه‌های شعر و نثر درباره حضرت فاطمه(س) (مدح، منقبت، مرثیه، سیره، حکایت و افکار، مقام دنیوی و اخروی و...) قابل‌ مشاهده است؟

اسماعیلی: با مرور اجمالی دواوین شعرای متقدم و معاصر، به راحتی می‌توان دریافت که از دیرباز تاکنون، شعر و ادبیات پارسی با آموزه‌های دینی همسایه و همنشین بوده است. این همنشینی، شاعران مسلمان را به وادی ستایشگری بزرگان دینی کشانده و منجر به خلق و آفرینش آثاری فاخر و مانا شده است.

با استناد به قرائن و شواهد تاریخی می توان گفت شعر دینی و آیینی - که شامل شعر فاطمی نیز می شود - در ادب فارسی پیشینه ای 1100 ساله دارد. شعری که بزرگانی چون دقیقی طوسی، کسایی مروزی، ناصرخسرو، قوامی رازی، سنایی، عطار، مولوی و محتشم را می توان از طلایه داران آن نامید.

رونمایی و بازنمایی شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س)، به عنوان «اسوه حسنه» و «انسان کامل» و واگویه کرامات معنوی و قدسی کوثر کثیر خلقت و محبوبه خدا، از فصل‌های درخشان شعر دینی و آیینی ماست که همواره مورد توجه شاعران در ادوار مختلف تاریخی بوده است.

تأکید بر این نکته نیز ضروری است که تا پیش از روی کار آمدن دولت شیعی «آل بویه» در سده چهارم، شعر آیینی به علت تنگناهای سیاسی - اجتماعی و وجود حکومت‌های شیعه‌ستیز اموی و عباسی، پدیده ای محکوم، مغضوب و ممنوع بوده است. به همین علت شاعران مسلمان برای در امان ماندن از خشم حاکمان، ناگزیر به تقیه و پنهان کاری بوده و تمایلی به ثبت مکتوب اشعار خویش نداشته اند.

انسان امروز  باید به حضرت زهرا(س) به عنوان «اسوه حسنه» نگاه کند؛ بانویی معاصر و باورپذیر

علت دیگری که باعث غیبت و انزوای شاعران دینی در سده های اول تا سوم شده، سرودن شعر به زبان عربی بوده است. شعرهایی که بیرون از مرز و عرض زبان فارسی بوده و به مرور زمان از حافظه تاریخ پاک شده است.

در سده چهارم، دقیقی طوسی و کسایی مروزی از سرآمدان شعر فاطمی‌اند. در سده پنجم نیز شاعران بلند قامتی چون فردوسی، ناصرخسرو و غضایری رازی زبان به ستایش اهل بیت گشوده اند. در این قرن، «غضایری رازی» در شمار شاعرانی است که با سرایش ابیات زیر که در ستایش خاندان رسالت است، نام خود را در صحیفه مقدس شعر فاطمی به ثبت رسانده است:

مرا شفاعت اين پنج تن بسنده بُود

كه روز حشر بدين پنج تن رهانم تن

بهينِ خلق و برادرش و دختر و دو پسر

محمد و علی و فاطمه، حسين و حسن

آيا كسی كه شدی معتصم به آل رسول

زهی سعادت تو، لاتَخَف و لاتَحْزنْ

از سده چهارم به بعد، به برکت روی کار آمدن حکومت های شیعی آل بویه و صفوی، شعر دینی و آیینی رفته رفته جان می گیرد و فرصت ظهور و حضور پیدا می کند. بخصوص در عصر صفوی که تشیّع به عنوان مذهب رسمی ایرانیان اعلام می‌شود.

در سده‌های بعدی نیز شاعران نام آوری چون سنایی، عطار، قوامی رازی، نظامی گنجوی، سعدی، حافظ و محتشم کاشانی با سروده های نغز و پر مغز خود به شعر دینی و آیینی رونق بخشیده‌اند.

با این حال از این واقعیت نمی‌توان چشم پوشید که شعر فاطمی همچون شعر علوی به خاطر ماهیت صد در صد شیعی آن، در مقایسه با دیگر زیرشاخه‌های شعر آیینی - غیر از دو مقطع تاریخی «آل بویه» و «صفوی» - از مظلومیت بیشتری برخوردار بوده و به صورت شایسته و بایسته به آن پرداخته نشده است.  

آنا:  اگر بخواهیم به  نمونه‌های شعر فاطمی درادبیات معاصر (پیش و پس از انقلاب) اشاره کنیم، کدام شاعران بیشتر در این عرصه طبع آزمایی کرده‌اند؟

اسماعیلی: همچنان که اشاره شد، شعر فاطمی در مقایسه با دیگر زیرشاخه های شعر آیینی جثه‌ای نحیف‌تر و ضعیف تر دارد. با این وجود، شاعران مسلمان در دوره های مختلف تاریخی از هر فرصتی برای به تصویر کشیدن سیمای معنوی و انسانی حضرت فاطمه زهرا(س) بهره برده‌اند.

به نام سرآمدان شعر فاطمی در اولین سوال اشاره شد، شاعرانی چون: دقیقی طوسی، کسایی مروزی، غضایری رازی، سنایی، عطار، قوامی رازی، نظامی گنجوی، سعدی، حافظ، محتشم کاشانی، و وصال شیرازی.

اما اگر بخواهیم از سرآمدان شعر فاطمی د ر ادبیات معاصر نام ببریم، باید به یادکرد شاعران زیر بپردازیم:

علامه اقبال لاهوری، ملک الشعرای بهار، شهریار، محمدحسین غروی اصفهانی(کمپانی)، علی موسوی گرمارودی، طاهره صفارزاده، حبیب چایچیان(حسان)، محمد علی مجاهدی، و محمدجواد غفورزاده(شفق).

در کارنامه شعر فاطمی عصر انقلاب نیز نام شاعران زیر از درخشندگی بیشتری برخوردار است:
سیدحسن حسینی، قیصر امین پور، حسین اسرافیلی، احمد عزیزی، قادر طهماسبی(فرید)، علیرضا قزوه، غلامرضا شکوهی، غلامرضا سازگار، و علی انسانی.

از شاعران جوان تر نیز حمید رضابرقعی، محمد جواد شرافت، محمدحسین انصاری نژاد و نغمه مستشار نظامی شایسته یادکردند.

 بر این باورم که در حوزه شعر فاطمی  بی هیچ تعصبی باید از ظرفیت همه قالب های ادبی استفاده کرد

در این فرصت، بازخوانی ابیاتی از فاطمی سروده قیصر امین پور خالی از لطف نیست:

صدایی به رنگ صدای تو نیست

به جز عشق، نامی برای تو نیست

شب و روز تصویر موعود من

در آیینه جز چشم های تو نیست

تن جاده از رفتنت جان گرفت

رگ راه جز رد پای تو نیست

مزار تو بی مرز و بی انتهاست

تو پاکی و این خاک جای تو نیست

به تشییع زخم تو آمد بهار

که جز سبز، رخت عزای تو نیست

کسی کز پی اهل مرهم رود

دگر شیعه ی زخم های تو نیست

به آن زخم های مقدس قسم

که جز زخم، مرهم برای تو نیست

آنا: زندگی و سیره بانوی دو عالم حضرت زهرا(س) چه ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی برای استفاده شاعران دارد؟

اسماعیلی: پرداختن مبسوط و کامل به ابعاد مغفول مانده شخصیت حضرت زهرا(س) در شعر فاطمی محتاج نگارش هزاران مقاله و پژوهش است و در حوصله یک یادداشت و مصاحبه نمی ‌گنجد. ولی اشاره فهرست‌ وار به بعضی از این ابعاد و شاخصه‌ها امکان ‌پذیر است که به پاره‌ای از این ویژگی‌ها اشاره می‌شود.

سیمای حضرت فاطمه زهرا(س) را در هشت آینه زیر می توان به تماشا نشست:

سیمای قرآنی به عنوان «اسوه حسنه» و مصداق انسان کامل، سیمای عرفانی(از منظر خودشناسی و خداشناسی)، سیمای علمی به منظور پاسداشت علم و عالم، سیمای ادبی به عنوان ادیب، سخنور و شاعر، سیمای سیاسی(با شرح و تفسیر خطبه‌های آتشین و افشاگرانه حضرت زهرا)، ترسیم سیمای اجتماعی حضرت در راستای هموار کردن راه مشارکت اجتماعی زنان، سیمای تربیتی(با بازخوانی مادرانه‌ها و لالایی‌ها)، و سیمای خانوادگی آن حضرت که در شعر اقبال به خوبی به تصویر کشیده شده، آنجا که گفته است:

مزرع تسلیم را حاصل بتول

مادران را اسوه کامل بتول

در طول تاریخ، شعر فاطمی همچون شعر علوی به خاطر ماهیت صددرصد شیعی، در مقایسه با دیگر زیرشاخه‌های شعر آیینی از مظلومیت بیشتری برخوردار بوده  است

ابعاد مورد اشاره تنها بخشی از شاخصه‌های شخصیتی حضرت فاطمه زهراست که با کمال تأسف باید گفت تاکنون مغفول مانده و به صورت شایسته و بایسته به آنها پرداخته نشده است.

آنا: به عنوان یک نکته آموزشی و کاربردی برای شاعران جوان، از بین این ویژگی‌ها با توجه به شرایط امروز جامعه چه مضامینی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد؟

 اسماعیلی: همه این ویژگی‌ها در جای خود مهم و قابل تامل اند، ولی در شرایط امروز جامعه ما، ویژگی هایی که به سبک زندگی اسلامی بر می گردد، از اولویت بیشتری برخوردارند. انسان معاصر باید به حضرت زهرا(س) به عنوان «اسوه حسنه» نگاه کند. به عنوان بانویی که سیره و سنت حسنه‌اش برای انسان معاصر - بخصوص بانوان - قابل الگوبرداری و پیروی است. بانویی معاصر و باورپذیر.

آنا: با توجه به این که عناصر عاطفی در زندگی حضرت زهرا(س) به عنوان یک بانوی اسوه، درخشش بیشتری دارد آیا  برای سرودن اشعار فاطمی قالب‌های شعری خاصی اولویت دارد؟

 اسماعیلی:  شاعر اصیل آیینی نباید خودش را در دایره بسته قالب ها و کلیشه ها محدود و محصور کند. من بر این اعتقاد و باورم که در حوزه شعر فاطمی - بی هیچ تعصبی - باید از ظرفیت همه قالب های ادبی استفاده کرد.

محدودیت در این حوزه و بسنده کردن به قالب های سنتی(غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، قالب های ترکیبی و...) پذیرفتن قاعده بازی و نوعی تن دادن به «آنچه شما خواسته اید» است. اگر بخواهیم طبق این قاعده حرکت کنیم، در مجالس مذهبی باید صرفا به خواندن شعرهایی بسنده کنیم که در قالب‌های سنتی در سوگ و مرثیه و مدح و منقبت(شعرهای مناقبی و ماتمی) اهل بیت باشد.

 شایسته تر آن است که دایره شعر فاطمی را گسترش دهیم و از شعرهای ارجمند و فاخری که در قالب‌های نیمایی و آزاد سروده شده اند نیز در این مجالس استفاده کنیم. این کار علاوه بر این که نوعی فرهنگ سازی است، باعث ارتقا وو اعتلای ذوق و ذائقه عمومی جامعه می شود. می توان شعرهایی که در قالب های نو سروده شده اند را هم عرض و هم ردیف شعرهایی قرار داد که به ذهن و زبان مردم نزدیک ترند. این دو با هم تقابل و تعارضی ندارند.

آنا:  از نگاه شما شعر فاطمی دل انگیز، سازنده و مطلوب از حیث محتوایی  چه خصلت‌هایی دارد؟  

اسماعیلی: شعری که ورای تحریک احساسات باشد و ما را به تامل، تعقل و اندیشیدن وادارد. شعری «خلاف آمد عادت» که دنیای ما را بگستراند و ما را به نگاه کردنی دقیق و عمیق دعوت کند.

شعری که غبار «عادت» و «رخوت» را از  جان و جهان مان بتکاند و ما را به تکاپو و جست وجو وادارد. شعری که انسانیت مچاله و استحاله شده ما را احیا کند. شعری که پشت دیو نفس ما را به خاک بمالد و از فرشته «عشق» اعاده حیثیت کند. شعری به رنگ دنیای «فاطمه» و از جنس «عدالت علی (ع)».

 انتهای پیام/4104/