«اسکندربیک منشی»؛ مؤلف تاریخ عالم‌آرای عباسی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

اسکندر بیک، منشی و تاریخ‌نگار برجسته دوره صفوی است.

از تاریخ دقیق تولد و فوت او اطلاعی در دست نیست و به رغم شهرت اسکندر بیک آگاهی چندانی از زندگی او نداریم. این آگاهی اندک نیز از دو منبع است: اشارات خود وی و نوشته‌های قاضی احمد قمی در کتاب گلستان هنر. اصل و زادگاه وی مشخص نیست، اما گفته‌اند که از ایل ترکمان آذربایجان بود. اسکندر بیک در تاریخ عالم آرای عباسی اشاره کرده که در 1038ق در 70 سالگی نوشتن کتاب را تمام کرده است. پس تاریخ تولد وی به احتمال بسیار، 968ق بوده است.

اسکندر بیک در جوانی پس از آنکه علوم و دانش‌های رایج عصر خود را فرا گرفت به «سیاق» روی آورد و پس از آن به کار دولتی پرداخت، اما دریافت که این کار او را از فضل و کمال دور می‌دارد، بنابراین به آموختن «علم انشا» رو آورد. گفته‌اند که وی مدتی در «دفتر شرعیات» به نویسندگی پرداخت. در 988ق، در روزگار سلطان محمد خدابنده، سمت استیفای دفتر شرعیات به قاضی احمد قمی واگذار شد و اسکندر بیک نیز زیردست او به کار مشغول شد. در 994ق حمزه میرزای ولیعهد برای سرکوبی شورشیان تَکَلو به عراق عجم لشکر کشید. اسکندر بیک نیز با سمت منشی دیوان همراه او بود و در جنگ شرکت کرد، اما خود گفته است که از جنگ هراسید. وی در 1001ق منصبی بالاتر یافت و در زمره منشیان بزرگ شاه بعاس درآمد و در دیوان انشا به کار مشغول شد.

اسکندر بیک چنان که خود اشاره کرده است، غیر از کار منشی‌گری که کار دولتی وی بود، به مطالعه آثار بسیاری در زمینه تاریخ، ادب، جغرافیا و دیگر دانش‌ها پرداخت.

یکی از بزرگ‌ترین پشتیبانان وی در دولت صفوی حاتم بیک اعتمادالدوله وزیر شاه عباس بود. اسکندر بیک در مأموریت‌های بسیار حاتم بیک، وی را همراهی می‌کرد. حاتم در 1019ق درگذشت. اسکندر بیک پس از مرگ حاتم از پشتیبانی پسر و جانشین او، ابوطالب میرزا برخوردار بود. اسکندر بیک پس از مرگ شاه عباس در 1037ق در سمت خود باقی ماند؛ زیرا رویدادهای پادشاهی شاه صفی را تا 1043ق نوشته است، بنابراین مرگ اسکندر بیک بعد از این تاریخ روی داده است.

از اسکندر بیک آثاری بر جای مانده که بدین قرارند:

1. عالم آرای عباسی، درباره تاریخ دوره صفوی در سه جلد که یک مقدمه، دو صحیفه و یک خاتمه دارد. مقدمه آن درباره نسب و احوال پادشاهان صفوی، روی کار آمدن شاه اسماعیل و رویدادهای زمان حکومت اوست. صحیفه یکم آن، که در 1025ق به پایان رسید، 12 مقاله دارد. مقاله یکم درباره پادشاهی جانشینان شاه اسماعیل و یازده مقاله دیگر درباره روحیات و ویژگی‌های اخلاقی، اجتماعی و خلق و خوی اوست. صحیفه دوم که مفصل‌ترین کتاب است، درباره دوران پادشاهی شاه عباس است. این بخش به دو مقصد و یک خاتمه تقسیم می‌شود؛ مقصد اول حوادث دوران شاه عباس از به تخت نشستن تا پایان سی‌امین سال پادشاهی‌اش در 1025ق را دربر دارد. مقصد دوم درباره 12 سال پایان پادشاهی شاه عباس تا مرگ وی در 1037ق است. از «خاتمه» کتاب که مؤلف آن را «حکایات غریبه و روایات عجیبه» نامیده است، نشانی در دست نیست. احتمال دارد مؤلف آن را ننوشته باشد.

اسکندر بیک در نوشتن این کتاب از منابع شفاهی نیز سود جسته و همچنین در مقام منشی دربار ناظر بسیاری از رویدادها بوده است که این مطلب به اهمیت کتاب می‌افزاید.

مهم‌ترین منابع اسکندر بیک درباره شاه اسماعیلف حبیب السیر خواندمیر و احسن التواریخ روملو بوده است، اما و یگاه اطلاعات منحصربه‌فردی از این دوره به دست می‌دهد که در منابع دیگر کمتر می‌توان یافت. از همین روست که هینتُس گفته است از میان منابع دوره صفوی، روشن‌ترین و مفصل‌ترین گزارش درباره طرز تفکر مذهبی شاه اسماعیل دوم کتاب عالم‌آراست.

اسکندر بیک به اعتبار سمت درباری و منشی‌گری خود، از بسیاری رویدادها آگاهی داشته است. اِشراف او بر اسناد و منابع دولتی و نیز نزدیکی و تماس با دولت‌مردان و سفیران خارجی موجب شده است که کتابش ارزش و اعتبار بالایی داشته باشد. پرداختن وی به جزئیات رویدادها، با توجه به کمبود منابع آن دوره، تاریخ‌شناسان را یاری می‌کند تا از میان همین جزئیات به تاریخ واقعی آن دوره دست یابند و از ساختار اداری حکومت صفوی و اوضاع اجتماعی و سیاسی آن روزگار آگاه شوند. از همین روست که این کتاب را یکی از مهم‌ترین منابع دو سده تاریخ ایران می‌دانند.

یکی از بارزترین ویژگی‌های این اثر، شرح احوال دولت‌مردان، دیوان‌سالاران، عالمان، شاعران و هنرمندان این دوره است. اسکندر بیک همچنین در پایان رویدادهای ه رسال به شرح حال درگذشتگان می‌پردازد. لمبتون بر آن است که بخش شرح حال در عالم آرای عباسی بازتاب واقعی جامعه عصر صفوی است که نوعی توازن میان طبقات نظامی و مذهبی و دیوان‌سالاری در آن دیده می‌شود. وی در این بخش‌ها به بیان پایگاه و اهمیت سیاسی دولت‌مردان پرداخته که در تاریخ‌نویسی ایران شیوه‌ای نو است. در پایان بخش پادشاهی شاه تهماسب و شاه عباس آگاهی‌های باارزشی درباره طایفه‌های گوناگون قزلباش و شرح حال بزرگان آن و سمت‌های آنها در دربار صفوی به دست می‌دهد که از این راه می‌توان به جایگاه آنان در حکومت پی برد. مینورسکی بر آن است که احتمالاً اسکندر بیک این اطلاعات را از «لشکرنویس»، وزیر دستگاه «ایشیک آقاسی باشی» گرفته است که رقم‌های مناصب همه اعضای دولت را می‌نوشت. از این نظر، این کتاب همانند تذکرة الملوک معتبرترین اثر درباره سازمان دیوانی و شرح وظایف نهادهای حکومت صفوی است.

عالم آرای عباسی افزون بر جنبه تاریخی، دانشنامه‌ای است از جغرافیای شهرها، جشن‌ها، عیدهای ملی و مذهبی، آداب و رسوم ایرانی و غیرایرانی، مهمانی‌ها، سوگواری‌ها و موارد دیگر. این کتاب در اندک زمانی مورد توجه تاریخ نویسان دیگر قرار گرفت. 100 سال پس از نگارش عالم آرای عباسی، در 1142ق به فرمان ابراهیم پاشا نوشهرلی صدراعظم عثمانی، آن را به ترکی برگرداندند. گزیده‌ای از آن که درباره مازندران است در 1850 در پترزبورگ در کتابی با نام منابع اسلامی درباره تاریخ سرزمین‌های جنوبی دریای خزر چاپ شد.

متن کام لآن در 1313-1314ق در تهران چاپ سنگی شد. ایرج افشار آن را بر اساس همان چاپ سنگی در 1334-1335ش در تهران در دو جلد منتشر کرد. سیوری آن را به انگلیسی برگرداند و در دو جلد با نام تاریخ شاه بعاس کبیر چاپ کرد. بخش‌هایی از آن که درباره تاریخ گرجستان است، به گرجی ترجمه و با مقدمه ولادیمیر پوتوریدزه در 1969 با نام اطلاعاتی درباره گرجستان از کتاب تاریخ عالم آرای عباسی چاپ شد.

2. ذیل عالم آرای عباسی، اسکندر بیک این کتاب را پس از مرگ شاه عباس و هم‌زمان با آغاز پادشاهی شاه صفی در 1038ق به تشویق برخی دوستانش نوشت. ذیل عالم آرا در 1317ش در تهران به همت احمد سهیلی خوانساری چاپ شد.

3. منشآت، مجموعه نامه‌ها و مکاتیب اسکندر بیک است که در سمت منشی دیوان به پادشاهان کشورهای همسایه و امیران ولایت‌های دیگر نوشته است. مجموعه‌ای از این نامه‌ها با نام کتاب ترسل من منشآت خواجه اسکندر بیک منشی در کتابخانه لیدن محفوظ است. مجموعه‌ای از منشآت اسکندر بیک به دست محمد صالح، برادرزاده وی فراهم آمده که در کتابخانه مجلس شورا به شماره 2901 محفوظ است.

 انتهای پیام/4104/