«ابوکامل» مصری و معادلات ریاضی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

شجاع بن اسلم، معروف به «حاسب مصری» و « ابوکامل»  ریاضی‌دان قرون سوم و چهارم هجری است.

وی را از آخرین نمایندگان مکتب کهن جبر در ریاضیات اسلامی و بزرگ‌ترین عالم جبر پس از خوارزمی دانسته‌اند. ابوکامل علاوه بر اشتغال به تدریس، مدتی نیز در تأسیسات دریایی مصر خدمت می‌کرد. وی راوی حدیث نیز بوده و ابن حجر عقلانی حدیثی مسند از او نقل کرده است.

آثار ابوکامل در منابع اسلامی بسیار ستایش شده و برخی از ریاضی‌دانان اروپایی نیز از آنها استفاده کرده‌اند. شهرت ابوکامل بیشتر به سبب استفاده او از روش‌های جبری برای حل مسائل هندسی است.

آثار او عبارت‌اند از:

1. الجبر و المقابله، که سه بخش دارد. بخش نخست که اکنون به آن عنوان کتاب جبر داده‌اند، همانند کتاب الجبر و المقابله خوارزمی است اما چون در این بخش روابطی از قبیل رادو استفاده کرده است در سطح بالاتری از کتاب خوارزمی قرار می‌گیرد. این بخش به زبان‌های لاتین،‌عبری، آلمانی و انگلیسی ترجمه شده است. بخش دوم با عنوان »المخمس و المعشر» به کاربرد شیوه‌های جبری برای حل مسائل هندسی اختصاص دارد. خوارزمی پیشگام این عرصه بوده اما ابوکامل این شیوه را بسیار گسترش داده است.

این سیر تکاملی سرانجام سبب شد تا دکارت هندسه تحلیلی را پدید آورد. ابوکامل در این بخش مسائلی مانند محاسبه اندازه ضلع یک پنج ضلعی منتظم محاطی و محاسبه ارتفاع مثلث متساوی‌الاضلاع با در دست داشتن مجموع ارتفاع و مساحت با استفاده از جبر و کاربرد ضرایب گنگ در معادله درجه دوم را شرح داده است. ترجمه‌هایی به زبان‌های عبری، ایتالیایی و آلمانی از این اثر در دست است.

سومین بخش کتاب مربوط به بررسی معادلات سیّاله درجه دوم است. افرادی چون دیوفانتوس (سده سوم میلادی) پیش از ابوکامل کارهایی در این زمینه انجام داده بودند، اما دلیلی بر آگاهی ابوکامل از اثر ارثماطیقی دیوفانتوس در دست نیست.

برخی سرگرمی‌های ریاضی از نوع دستگاه‌های معادلات خطی و بخش‌هایی از یک اثر گم شده خوارزمی در پایان کتاب آمده است.

الجبر و المقابله در تکامل جبر تأثیر فراوانی داشته و بسیاری از مسائل آن بدون تغییر در آثار فیبوناچی نقل و باعث پیشرفت دانش جبر در اروپا شده است.

بخش سوم الجبر و المقابله در 1970 به انگلیسی ترجمه و با عنوان مسائل معادلات سیاله منتشر شد.

2. طرائف الحساب، این اثر شامل شش مسئله است که هر کدام یک دستگاهت معادله سیاله خطی را تشکیل می‌دهد. به این معادلات «دیوفانتی خطی» نیز گفته می‌شود.

ریاضی‌دانان هم‌روزگار ابوکامل یا دست‌کم آنان که او می‌شناخته، از این معادلات درک درستی نداشته‌اند. 6 مسئله ذکر شده در این کتاب به «مسائل پرندگان» معروف است. این اثر به زبان‌های لاتین و عبری ترجمه شده و زوتر نیز در 1910 آن را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است.

3. مساحة‌الارضین، که نسخه‌ای خطی از آن در تهران نگه‌داری می‌شود.

 انتهای پیام/4104/