اُقلیدِسی؛ ریاضیدان ناشناخته

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالحسن احمد بن ابراهیم معروف به «اقلیدسی» ریاضی‌دان مسلمان قرن چهارم هجری است.

از سال تولد، زادگاه و نحوه زندگی او اطلاعی در دست نیست؛ اما بنا بر شواهدی در حدود 341ق/952م در دمشق می‌زیسته است. از آنجا که در منابع شناخته شده دوره اسلامی هیچ نامی از او برده نشده است، این شخص تا همین اواخر ناشناخته بود تا اینکه ماکس کراوزه در مقاله خود «درباره نسخه‌های خطی ریاضی موجود در استانبول»، او و کتاب الفصول فی الحساب الهندی‌اش را معرفی کرد.

 نسبت اقلیدسی نیز ممکن است بیانگر شغل او باشد؛ زیرا کسانی که از اصول اقلیدس نسخه‌برداری می‌کردند به «اقلیدسی» مشهور بوده‌اند. تاریخ فوت او نیز در هیچ منبعی ذکر نشده است.از اقلیدسی دو اثر بر جای مانده است که بدین قرارند:

1. الفصول فی الحساب الهندی، نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه ینی جامع استانبول با تاریخ استنساخ 552ق/1157م محفوظ است. در نخستین صفحه این کتاب، سال تألیف آن 341ق ذکر شده است. احمد سلیم سعیدان در سال 1973 متن عربی و در سال 1978 ترجمه انگلیسی آن را به چاپ رساند.

اقلیدسی در مقدمه کتاب روش کار و مزیت کتابش را در مقایسه با آثار پیش از آن ذکر کرده و سپس به ضرورت به کار بردن تخت و میل در شیوه رایج در حساب اشاره کرده است. در پایان نیز شیوه ابتکاری خود را که نیازی به تخت و میل (تراب) ندارد و در آن همه محاسبات روی قلم و کاغذ صورت می‌گیرد، توضیح داده و درباره تخته محاسبه ویژه نابینایان و کم‌بینایان مطالبی آورده است.

فصل اول کتاب به معرفی ارقام نه‌گانه، سیستم عددنویسی هندی و خلاصه‌ای از متون قبلی درباره حساب هندی اختصاص دارد.

در فصل دوم که در بیست باب نوشته شده، به طرح 9 به 9 اعداد (روشی برای امتحان سریع و تقریبی درستی محاسبات)، مختصری درباره عددنویسی رومی و عربی و مسائلی از این دست پرداخته شده است. در فصل سوم، به صورت پرسش و پاسخ، مطالب و مفاهیم عرضه شده و در دو بخش نخست توجیه شده‌اند.

در فصل چهارم نیز روش ابتکاری مؤلف در حساب هندی، که بی‌نیاز از تخت و میل است، بار دیگر شرح داده شده است.

مهم‌ترین جنبه اهمیت تاریخی این کتاب کاربرد کسرهای اعشاری در آن است. تا چندی پیش غیاث‌الدین کاشانی مبتکر این کسرها شناخته می‌شد، اما در واقع اقلیدسی حدود 500 سال پیش از وی، آنها را به کار برده است.

البته ظاهراً اقلیدسی از اهمیت این کسرها آگاهی نداشته ولی کاشانی آگاهانه آنها را به کار بسته و از دیگران نیز خواسته از آنها استفاده کنند. همچنین ریاضی‌دانان بعدی به کتاب اقلیدسی توجه نشان نداده‌اند؛ در حالی که پس از نگارش مفتاح‌الحساب غیاث‌الدین کاشانی، استفاده از کسرهای اعشاری به سرعت در عالم اسلامی رواج یافت.

2. الحجری فی الحساب، این کتاب چهار فصل دارد و نسخه‌ای خطی از آن موجود است.

انتهای پیام/4104/