سایه تمدن صنعتی عسلویه بر تجارت باستانی آب

حوری قاسمی‌، خبرنگار اقتصادی آنا: استان بوشهر در طول تاریخ ایران همواره یکی از مراکز مهم تجاری به شمار آمده، روزگاری تجارت آب و امروز تجارت انرژی.

اکثر ایرانیان در سال‌های اخیر بوشهر را با عسلویه و پارس جنوبی‌اش می‌شناسند. تامین پایدار گاز مصرفی کشور و همچنین افق تجارت صادرات گاز و میعانات گازی،‌ از این منطقه آغاز می‌شود.

24 فاز تعریف شده به همراه مجتمع‌های پتروشیمی، ‌این منطقه را به پایتخت انرژی کشور مشهور کرده است. اما این تمام ماجرای این منطقه و نقشش در تجارت ایران نیست.

بندر سیراف در چند کیلومتری این منطقه، روزگاری پر‌رونق‌ترین بندر خاورمیانه بوده و در راه آبی ابریشم مهمترین بندر برای تامین آب شیرین کشتی‌ها به شمار می‌رفته است. تاریخی که گاهی در سایه تمدن صنعتی عسلویه کمتر دیده می‌شود.

در تمامی سفرنامه‌های بر جای مانده از قرون ۴ و ۵ (ه.ق) به بارگیری این آب که در آن روزگار بسیار حیاتی و کمیاب بود اشاره شده است و نه‌ تنها کشتی‌ها برای تجارت کالا‌ها به این بندر می‌آمدند بلکه سیراف بندر ترانزیتی هم بود که کشتی‌ها در مسیر طولا‌نی خود تا رسیدن به مقصد اصلی برای بارگیری آب شیرین در آن توقف می‌کردند.

آب شیرین در هر نقطه‌ای مهم‌ترین عامل شکل‌دهنده تمدن‌های گذشته بوده و در سرزمین ایران نیز به دلیل کم‌آبی این مسئله شدت بیشتری داشته است.

بندر باستانی سیراف توسط تمدن ساسانی بنیان گذاشته شد و تا دوره آل‌بویه بیش از ۴ قرن بزرگ‌ترین بندر سواحل شمالی خلیج فارس محسوب می‌شد. مردمان روزگار ساسانی با انتخاب مکان بندر سیراف در وهله اول سنگ بنای این بندر را با دقت و درستی نهادند.

این بندر باستانی در نزدیک کنگان در استان بوشهر، با معماری خاصش که به ماسوله در گیلان بی شباهت نیست و به دلیل قدمت تمدن آن بسیار مورد توجه قرار دارد.

بر اساس مستندات تاریخی، ‌بندر سیراف به عنوان یکی از بنادر تجارت آب شیرین شهرت داشته است. با نگاهی به آثار باستانی این بندر می‌توان فهمید که چرا اقبال کشتی‌های تجاری شرق و غرب دنیا که از این منطقه گذر می‌کردند به آب ایران بیشتر از نقاط دیگر است.

در شمال بندر سیراف، ‌کوه‌هایی با بافت سنگ و خاک منحصر به فردی قرار دارد که می‌تواند به عنوان فیلتر طبیعی برای تصفیه آب مورد استفاده قرار گیرد.

ویژگی جغرافیایی سیراف قرار داشتن بر دامنه کوهستان است، چنان که دریا و کوه از دو طرف این بندر را دربر گرفته‌اند.

همین ویژگی سبب شده است تا مردمان زمان ساسانی در نهایت علم و هنر زمان خود ، بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه آب شیرین را در دامنه همین کوه ایجاد کنند.

ساسانیان برای ذخیره کردن آب شیرین از روشی منحصربه‌فرد و کاملا‌ منطبق بر شرایط جغرافیایی منطقه استفاده کردند. آنها با تراشیدن سطح شیب‌دار دامنه کوه در سطح بسیار گسترده و حفر حوضچه‌هایی مربع‌مستطیل با عمق متوسط نیم متر به تعداد بیشمار (بیش از ۵ هزار حوضچه) توانستند آب باران را که معمولا‌ در طول سال به‌ندرت ولی با حجم و سرعت زیاد می‌بارید، مهار کنند.

آب باران بعد از بارش سیل‌آسایی که خاص مناطق جنوبی است در دامنه کوه مشرف به بندر سیراف به‌وسیله این حفره‌ها که در سرتاسر دامنه تا نوک کوهستان ایجاد شده بودند مهار می‌شد و نکته اصلی اینجا است که این آب در این حوضچه‌ها باقی نمی‌ماند.

این همان راز آب شیرین بندر سیراف است. بافت متخلخل کوه باعث می‌شود آب به سرعت جذب زمین شود تا آب باران بتواند به راحتی به درون زمین نفوذ کند و چون بارندگی‌ها در حجم زیاد ولی در زمان کوتاهی صورت می‌گرفت، این حفره‌ها را روی سطح شیب‌دار کوه کندند تا مانع حرکت آب شیرین به سمت دریا شوند.

آب باران در این حوضچه‌ها به‌تدریج به درون زمین جذب می‌شد و در انتها با حفر چاه‌های عمیق در کنار همین حوضچه‌ها توانستند از دسترنج خود به بهترین صورت استفاده کنند.

البته فرضیه دیگری که درباره این حفره ها وجود دارد،‌ این است که از آنها به عنوان قبر استفاده می کردند. اما وجود 40 حلقه چاه در نزدیکی این حفره ها و اعتقاد زرتشتیان مبنی بر عدم آلوده کردن آب، این فرضیه را دور از ذهن می کند.

از سوی دیگر در 95 درصد از این حفره ها هیچ گونه بقایای انسانی کشف نشده و از همین رو نمی توان از آنها به عنوان قبر یاد کرد.

اگرچه ایرانیان در زمینه سازه های آبی دستاوردهای فراوانی داشته اند و حفر قنات و سد سازی نیز در تاریخ اران وجود دارد اما نمونه این سازه های آّبی در هیچ نقطه دیگری وجود ندارد.

سازه های آبی دره لیر در بندر سیراف از زیباترین دست‌کنده‌های ایران است که می تواند گردشگران زیادی را به این بندر کهن سوق دهد و در کنار گردشگری صنعتی که یکی دو سالی است در دستور کار مدیران منطقه ویژه انرژی پارس قرار گرفته،‌ درآمد قابل توجهی را برای کشور به همراه داشته باشد. موضوعی که تا به امروز مغفول مانده و حتی این تمدن باستانی آب برای اکثر ایرانیان نیز ناشناخته است.