راهکار‌های مؤثر برای جلوگیری از بیابان‌زایی/ ضرورت ترکیب اکولوژی و تکنولوژی برای بیابان‌زدایی

خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ فاطمه منوری؛ ایران با بیش از ۳۴ میلیون هکتار بیابان یکی از کشور‌های خشک و بیابانی منطقه و جهان محسوب می‌شود. بحران کمبود آب در سال‌های اخیر و همچنین افزایش ۱ تا ۲ درجه‌ای گرمای زمین در ایجاد بیابان‌ها نقش مستقیمی دارد. پژوهشگران بر این باورند که عوامل انسانی، برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، اصرار بر تداوم شیوه‌های سنتی در کشاورزی، حفر چاه‌های غیرمجاز، و برداشت‌های بیش از میزان تعیین‌شده از چاه‌های با پروانه بهره‌برداری، استفاده از منابع زیرزمینی برای صنایع و بسیار موارد دیگر که این سال‌ها در نقاط مختلف زمینه‌ساز بروز بحران شده‌اند، همه مصداق‌هایی از برداشت انسانی آب‌های زیرزمینی هستند و از مشکلات اساسی در بیابان‌زدایی محسوب می‌شود.

ایران با مشکلات و تنش‌های حاد مدیریت آب‌ دست و پنجه نرم می‌کند. اضافه برداشت آب زیرزمینی باعث تشدید معضلات اجتماعی ازجمله خشک شدن تالاب‌ها، بیابان‌زایی و طوفان‌های شن و گردوغبار شده است. چنانچه تغییری در سیاست‌های فعلی رخ ندهد، در آینده‌ای نزدیک نه‌تن‌ها به سمت بیابانی شدن حرکت خواهیم کرد بلکه دشت‌های بزرگ و تولیدی کشور نیز از چرخه خارج می‌شوند؛ بنابراین باید با مرور فعالیت‌های خود، اقداماتی که موجب تشدید بیابان‌زایی می‌شود را، متوقف یا اصلاح کرد. حال در این خصوص با سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاد دانشگاهی گفتگویی کردیم تا دریابیم که فناوری چگونه می‌تواند در رفع این بحران کمک کند.

سید ضیاء نصرتی، سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی با اشاره به وضعیت بیابان‌های کشور در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا گفت: میانگین بارندگی سالانه کشورمان حدود ۲۵۰ میلی‌متر است و بر اساس آمار‌ها این میزان بارندگی کمتر از میانگین بارندگی آسیا و حدود یک‌سوم میانگین بارندگی سالانه جهان محاسبه شده است؛ بنابراین کمبود بارش‌ها و پراکنش نامنظم زمانی و مکانی آن و خشک‌سالی‌های پی‌درپی، منجر به فرسایش و تشدید بیابان‌زایی شده و این مسئله ازجمله مشکلات پیش روی کشور به شمار می‌رود.

خسارت ۳ هزار میلیارد تومانی بیابان‌زایی به زیرساخت‌های کشور

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاد دانشگاهی با اشاره به شاخص‌ترین و محسوس‌ترین مولفه‌های بیابانی شدن کشور، عنوان کرد: بهره‌برداری بی‌رویه از آب سبب سخت شدن شرایط برای پوشش گیاهی کشور شده است.

نصرتی با بیان اینکه بیابان‌زایی، طوفان‌های ماسه‌ای و گرد‌وخاک، سالانه 3 هزار میلیارد تومان به زیرساخت‌ها در بخش‌های مختلف کشور خسارت وارد می‌کند، تصریح کرد: ماسه‌های روان هنگام حرکت به‌سوی اراضی کشاورزی، روستا، خطوط راه‌آهن و جاده‌ها خسارات بسیاری ایجاد می‌کنند، در سال‌های اخیر چندین بار «خروج ریل از قطار» در اثر هجوم شن‌های روان به خطوط راه‌آهن رخ داده، و خسارات جاده‌ای بسیاری نیز در این سال‌ها واردشده است.

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی با اشاره به اینکه زمین‌های بارور به علت تخریب از بین رفته، مطرح کرد: هر سال بر وسعت تخریب زمین‌های بارور افزوده می‌شود. بیابان‌زایی به معنای توسعه شرایط بیابانی در مناطقی است که در ابتدا زمینی بارور بوده‌اند، اما به‌واسطه فعالیت‌های مخرب انسانی، در حال حاضر به زمین‌هایی بایر تبدیل‌شده‌اند.

به گفته وی فعالیت‌هایی مانند چرای بیش‌ازحد و حفاظت ضعیف از خاک، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و جنگل‌زدایی ازجمله علل جدی بیابان‌زایی محسوب می‌شود.

نقش موثر مردم محلی و استفاده از دانش بومی

نصرتی با بیان راهکار‌های موثر برای مهار پدیده بیابان‌زایی، عنوان کرد: اصلاح روش‌های تامین انرژی در مناطق مستعد بیابان‌زایی، بهبود وضعیت معیشت اقتصادی ساکنان بیابان، کنترل جمعیت، استفاده از فناوری‌های نوین و مناسبت برای کشاورزی در بیابان، حفاظت از خاک، تعادل‌سازی در محیط‌های طبیعی، بهبود سطح زندگی روستائیان، ایجاد اشتغال در زیربخش کشاورزی، حصارکشی‌های سنگی، کشت درختچه‌ها و توسعه کشت دیم از جمله راهکار‌های موثر برای مهار بیابان‌زایی است.

وی با اشاره به نقش مردم محلی در بیابان‌زدایی، بیان کرد: نقش مردم محلی و استفاده از دانش بومی برای حفاظت و جلوگیری از تخریب سرزمین را به هیچ عنوان نباید نادیده گرفت. همچنین مشارکت جوامع محلی و ساکنان مناطق خشک را به عنوان مهم‌ترین سرمایه‌های بالقوه در مقابله با این پدیده نیز باید مورد توجه قرار داد.

کشت گونه‌های گیاهی‌ دارویی؛ از روش‌های مهم برای مهار بیابان‌زدایی

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی افزود: فرصت‌های فراوانی در عرصه اقتصادی و اجتماعی با کنترل بیابان‌زایی ایجاد می‌شود که می‌تواند به ایجاد اشتغال، پیشگیری از مهاجرت کویرنشینان به شهرها، افزایش درآمد و تولیدات کشاورزی و افزایش فضای سبز بر اثر کاهش زمین‌های بایر و همچنین کنترل منشأ طوفانی و گرد و غبار کمک کند.

وی با بیان اینکه مالچ‌های زیستی، کشت گونه‌های گیاهی، دارویی، درختی و درختچه‌ای مقاوم به خشکی و شوری از روش‌های دیگر بیابان‌زدایی است، تصریح کرد: علاوه‌بر موارد مذکور، عوامل انسانی نیز در این پدیده موثر است. در واقع، افزایش جمعیت، برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، آلودگی آب‌های زیرزمینی از طریق پساب‌های صنعتی، شهری، کشاورزی و نیز تغییر شدید و سریع کاربری اراضی می‌تواند تاثیر بسزایی در پدیده بیابان‌زایی داشته باشد.

نصرتی با اشاره به اهمیت بالای مراتع به عنوان پوشش سطح زمین، عنوان کرد: مراتع به عنوان یک پوشش در مناطق خشک از اهمیت بالایی برخوردار است. هنگامی‌که این مراتع توسط دام‌ها خورده می‌شود، خاک پوشش سطح خود را از دست می‌دهد و در معرض باد قرار خواهد گرفت به همین خاطر، بهره‌برداری مستمر و بیش‌ازحد از پوشش رویشی توسط حیوانات در حال چرا، منجر به افزایش بیابان‌زایی می‌شود.

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی با بیان اینکه چَرا در سال‌های گذشته مسئله زیست‌محیطی نبود، بیان کرد: مردم برای حرکت از یک مکان به مکان دیگر بسته به بارندگی حرکت می‌کردند که این امر منجر به جلوگیری از چرای بیش از حد دام‌ها در یک منطقه می‌شود، اما امروزه انسان‌ها در مناطق ویژه‌ای که مواد غذایی و سایر نیاز‌های روزانه آن‌ها به میزان کافی موجود باشد، ساکن می‌شوند؛ بنابراین آن‌ها دام‌های خود را برای تأمین منبع غذا به یک مکان محدود می‌کنند که این موضوع درنهایت منجر به چرای بیش‌ازحد آن‌ها می‌شود.

به گفته وی،  چرای دام در اوایل فروردین در کوهپایه‌ها بی‌رویه است و با چرای دیرهنگام در پاییز که دام دیر از مرتع خارج می‌شود؛ به عبارتی زمین فرصت زایش ندارد و بدین‌جهت بیشتر گیاهان مرغوب علوفه‌ای در آستانه انقراض هستند یا از بین رفته‌اند.

انسانی که به دست خود تهدیدی جدی برای زندگی خود خلق می‌کند

نصرتی با بیان اینکه ایران در میان کشور‌هایی قرار دارد که بالاترین کاهش را در میزان منابع آب زیرزمینی در سال‌های اخیر داشته است، اظهار کرد: وضعیت وخیم منابع آب زیرزمینی در کشور با مصادیق بسیاری ازجمله نشست زمین و بیابان‌زایی خودنمایی می‌کند. سال‌هاست که کارشناسان حوزه آب در خصوص برداشت‌های بی‌رویه از این منابع و لزوم مدیریت صحیح این منابع که در برخی مناطق تجدیدناپذیر هستند، هشدار می‌دهند، اما بر اساس مطالعات صورت گرفته همچنان مهم‌ترین عامل کاهش منابع آب‌های زیرزمینی در ایران، به برداشت انسان از منابع برمی‌گردد.

بیابان‌زدایی با تکنولوژی به‌ تنهایی قابل حل شدن نیست، بلکه باید با ترکیب دانش اکولوژی و تکنولوژی‌های زیست فناوری و همکاری‌های جوامع محلی انجام شود و هرکدام به تنهایی نتیجه بخش نخواهد بود

وی با اشاره به راهکار‌های مقابله با بیابان‌زایی، عنوان کرد: جلوگیری یا کاهش تخریب سرزمین، احیای زمین‌هایی که کمی تخریب‌شده‌اند و زمین‌هایی که تا حدی بیابانی شده‌اند ازجمله کار‌هایی است که در برخی کشور‌ها برای مقابله با بیابان‌زایی انجام می‌شود. در کشور ما نیز از ضرورت کاشت درخت، پخش سیلاب و آب، تعادل دام و مرتع برای حفاظت از پوشش گیاهی موجود و احیای شوره‌زار‌ها به‌عنوان راهکار‌های مقابله با بیابان‌زایی سخن گفته می‌شود.

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی با بیان اینکه در مقابله با بیابان‌زایی چقدر از تکنولوژی استفاده می‌کنیم، تصریح کرد: بیابان‌زدایی با تکنولوژی به‌تن‌هایی قابل حل شدن نیست، بلکه باید با ترکیب دانش اکولوژی و تکنولوژی‌های زیست فناوری و همکاری‌های جوامع محلی انجام شود و هرکدام به تنهایی نتیجه بخش نخواهد بود.

وی با بیان اینکه نانوپلیمر‌های فوق جاذب آب یکی از تکنولوژی‌هایی است که در بیابان‌زدایی کاربرد دارد؛ مطرح کرد: این محصول طول ماندگاری پوشش گیاهی را افزایش می‌دهد و از ایجاد ریزگرد‌ها جلوگیری می‌کند، اما اگر در شرایط اکولوژیکی مناسب و بدون همکاری مردم محلی اجرا شود، نتیجه بخش نخواهد بود.

نصرتی با اشاره به روش‌های نوین استفاده شده در ایران، بیان کرد: در ایران از انواع روش‌های نوین بصورت مقطعی استفاده شده، اما بیشترین حجم عملیات بیابانزدایی مربوط به روش‌های سنتی انجام می‌شود. این روش‌ها شامل استفاده از مالچ‌های نفتی و بوته کاری با گیاهانی مثل تاغ و آتریپلکس و گز و قره داغ و ... است. روش‌های نوین در ایران هنوز بصورت گسترده عملیاتی نشده و بیشتر در مقیاس پایلوت بوده است.

سرپرست دفتر تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاددانشگاهی با بیان اینکه محققان جهاددانشگاهی توانایی مطالعات و ارائه ایده‌های نوین در زمینه احیای اراضی خشک و عملیات اجرایی بیابان‌زدایی را دارند، اظهار کرد: جهاد دانشگاهی توانایی تولید گیاهان دارویی و درختان و درختچه‌های مقاوم به خشکی و اصلاح شده برای مقابله با بیابان‌زدایی و حفاظت از گونه‌های گیاهی در معرض انقراض با روش‌های مختلف را دارد. در گذشته و در حال حاضر فعالیت‌های فوق در واحد‌های مختلف جهاد دانشگاهی بصورت پایلوت و مقطعی انجام شده، اما به دلیل عدم حمایت‌های کافی این طرح‌ها به صورت پایلوت باقی مانده است.

به گفته وی؛ تجربه دیوار سبز آفریقا و کمربند سبز چین دو نمونه برجسته طرح‌های بیابانزدایی در سطح دنیا به شمار می‌رود که می‌تواند برای کشور ایران یک الگوی خوب محسوب شود.

نصرتی با بیان اینکه می‌توان با روش‌های بیابان‌زدایی، از بیابان‌زایی جلوگیری کرد، خاطرنشان کرد: خبر بهتر این است که  همان شیوه‌ای که می‌تواند به جلوگیری از بیابان‌زایی کمک کند در رفع مشکلات ناشی از خشکسالی و سایر اشکال تخریب زمین نیز موثر است. مهم‌تر از آن، بیابان‌زدایی،  توانایی را برای کاهش تغییرات آب و هوایی ارتقا و همچنین سازگاری را با آن افزایش می‌دهد.

وی ادامه داد: اگر یک یا چند محدوده بیابانی از مطالعه تا اجرا در اختیار جهاد دانشگاهی قرار گیرد، فرصتی برای اجرای ایده‌های نوین محققان این سازمان ایجاد شده و از این طریق از معظل بیابان‌زدایی جلوگیری می‌شود.

به گزارش آنا، آن طور که پیداست لازم است مسئولان در نهادها با به‌کارگیری تکنولوژی همزمان با اکولوژی از بیابان‌زایی جلوگیری کنند تا آینده نسل ها از منظر تامین آب، تضمین شود.لذا می بایست بیابان‌زدایی در کشور جدی گرفته شود.