امنیت غذایی در گروی خاک/ فرسایش خاک در ایران ۷ برابر بیشتر از استاندارد جهانی است

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا، امروزه توسعه پایدار در هیچ کشوری بدون توجه به منابع خاک، تحقق پیدا نمی‌کند ازاین‌رو اجرای برنامه‌ای دقیق و مدون برای داشتن خاکی سالم به منظور حفظ بقای انسان و حیات موجودات در جوامع مختلف اهمیت بسیار زیادی پیدا کرده است. ایران نیز از این امر مستثنا نیست و باید برنامه و راهبردی اساسی پیرامون حفظ و نگهداری این منبع عظیم خدادادی داشته باشد. متأسفانه هم‌اکنون این منبع طبیعی و سرمایه ملی حال خوشی ندارد که عوامل متعددی باعث ایجاد آن شده‌اند. در همین رابطه با حمیدرضا پیروان، دکتری زمین‌شناسی منابع طبیعی و رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک از پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفت‌وگو کرده‌ایم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را مشاهده می‌کنید:

زیربنای تمام فعالیت‌های انسانی متکی بر خاک است

آنا: چرا خاک و کیفیت آن از اهمیت زیادی برخوردار است؟ یک خاک خوب باید چه خصوصیات و شاخص‌هایی داشته باشد؟

پیروان: خاک یک ماده طبیعی و معدنی است که امکان رشد گیاه باید در آن فراهم شود. این ماده خدمات زیست بومی متعددی ارائه می‌دهد که زندگی مردم روی کره زمین به آن متکی است. خاک متشکل از کانی‌ها، آب، هوا و میکرو ارگانیسم‌های مختلف است که طی فرایند هوازدگی سنگ مادر به عبارت دیگر سازند زمین‌شناسی حاصل می‌شود. اهمیت خاک به نوع و میزان خدماتی که ارائه می‌دهد، بستگی دارد. خاک در مرحله اول محلی برای چرخش عناصر غذایی و تأمین‌کننده مواد غذایی، دارویی، الیاف، سوخت و مصالح ساختمانی است. در ضمن محیطی برای تصفیه آب و ذخیره آب محسوب می‌شود. ما بدون خاک اصلا ذخیره‌ای از آب نخواهیم داشت. همچنین خاک باعث کاهش آلاینده‌ها و محلی برای دفن ضایعات خانگی، کشاورزی، صنعتی است.

بیشتر بخوانید:

شیوع کرونا سرعت فرسایش خاک در دنیا را کاهش داد/ سرخیل: خاک تا ۴۰ برابر سریع‌تر از ذخیره شدن از بین می‌رود

زیربنای تمام فعالیت‌های انسان نیز اعم از خانگی، صنعتی و کشاورزی در همین محیط انجام می‌شود. خاک زیستگاه جانداران است و در تعدیل گرمایش جهانی و تعدیل اقلیم به عنوان ذخیره‌گاه کربن نقش اساسی دارد و عامل مهم در مهار سیل و حافظ میراث دفینه‌های فرهنگی ماست. نوع و میزان خدماتی که اکنون خاک به ما ارائه می‌دهد به کیفیت آن بستگی دارد. خاک با کیفیت دارای دانه‌بندی متعادل و مواد آلی خوب است که گیاه روی آن رشد پیدا می‌کند. اجزای خاک نیز باید تحت عنوان خاکدانه باهم پیوستگی داشته باشند تا آب‌ و هوا به راحتی بین اجزای خاک حرکت کند و میکروارگانیسم‌ها فعالیت داشته باشند. در نتیجه خاکی که کیفیت فیزیکی و شیمیایی‌اش مناسب باشد، می‌تواند انواع و اقسام خدمات را به ما بدهد.

آنا: در حال حاضر ایران چه میزان خاک مرغوب و خوب دارد؟

پیروان: هم‌اکنون از ۱۶۰ میلیون هکتار اراضی سطح کشور، ۹۰ میلیون هکتار مرتع، ۴/۱۲ میلیون هکتار جنگل، ۵/۱۸ هکتار اراضی قابل کشت، ۵/۳۲ میلیون هکتار بیابان و ۶/۱۱ میلیون هکتار ماسه‌های روان و تپه‌های نمکی داریم. در حال حاضر از ۹۰ میلیون هکتار مرتع، فقط ۲/۷ میلیون هکتار مرتع خوب وجود دارد. اگر این مساحت را با میزان مساحت جنگل و خاک‌های مرغوب قابل کشت جمع کنیم، حدود ۳۲ میلیون هکتار یا ۲۰ درصد اراضی خوب در کشور وجود دارد اما اگر از دیدگاه کشاورزی بررسی کنیم، تنها ۵/۱۸ میلیون هکتار اراضی کشاورزی داریم که طبق برخی از مطالعات این میزان حتی به ۲۴ میلیون هکتار نیز می‌رسد. اراضی کشاورزی در حقیقت اراضی آبی و دیمی است که از ۵/۱۸ میلیون هکتار خاک قابل کشت، حدود ۸۵/۶ میلیون هکتار خاک کشاورزی محدودیت کشت دارد و تنها ۲/۱ میلیون هکتار آن بدون محدودیت است.

نرخ خاک‎زایی در مناطق کویری اندک است

آنا: چه عاملی باعث شده که اکنون این میزان خاک مرغوب در کشور داشته باشیم؟

پیروان: در حال حاضر پنج عامل سنگ مادر، شیب محل، اقلیم شامل بارش، رطوبت و دما، زمان، میزان پوشش گیاهی و فعالیت میکروارگانیسم‌ها باعث ایجاد خاک ایجاد می‌شود. معمولا در مناطق گرم و مرطوب خاک‎زایی بیشتر و در اقلیم‌های خشک و بیابانی سرعت فرسایش خاک کمتر است. هم‌اکنون طبق برآوردها و استانداردهای جهانی به ازای هر یک سانتی‌متر خاک، هزاران سال زمان نیاز وجود دارد. البته در مناطق گرم و مرطوب استوایی که میزان خاک‌زایی زیادی دارد، به ازای هر ۵۰ سال حتی ۳۰ سانتی‌متر خاک ایجاد می‌شود. در ایران تقریبا هر یک سانتی‌متر خاک، ۸۰۰ سال زمان نیاز دارد تا تشکیل شود. در نتیجه خاک یک منبع تجدیدناپذیر به حساب می‌آید. هم‌اکنون به علت اینکه ایران شیب‌های متفاوت و اقلیم‌های گوناگون دارد، میزان خاک‌زایی کشورمان فرق می‌کند. مثلا در نوارهای شمالی کشور و در بخشی از زاگرس که میزان بارندگی بیشتر است، ما دارای خاک‌های مرغوب هستم و نرخ خاک‌زایی‌مان بالاست اما در مناطق کویری و بیابانی که اقلیم خشک داریم و فعالیت‌های میکروارگانیسم‌ها به دلیل حرارت بیش از حد زمین خیلی محدود هستند، نرخ خاک‌زایی اندکی داریم.

آنا: متاسفانه امروزه با وجود اهمیت خاک، با معضلی به نام فرسایش خاک مواجهیم، در حال حاضر چه عواملی باعث فرسایش خاک می‌شوند؟

پیروان: عوامل فرسایش خاک به دو دسته انسان‌زاد و زمین‌زاد تقسیم‌بندی می‌شود. بخش زمین‌زاد به ذات خاک و سازند زمین‌شناسی که به عنوان سنگ مادر خاک محسوب می‌شود، بستگی دارد. طبق مطالعات هم‌اکنون ۷۰ درصد مواد مادری خاک‌های کشور فرسایش‌پذیر هستند. در رابطه با عوامل انسان‌زاد نیز هم‌اکنون با در پیش گرفتن رویه‌های متعددی باعث تغییر سریع اراضی شده‌ایم و مراتع‌مان تبدیل به دیمزار شده‌اند. دیمزارهایی که پس از گذشت مدتی، بازدهی خودشان را از دست می‌دهند. اکنون بالاترین میزان رسوب در کشور مربوط به دیمزارها است. دیمزارها هفت برابر بیشتر از سایر کاربری‌ها رسوب تولید می‌کنند. همچنین با در پیش گرفتن رویه‌هایی مانند شخم زدن در جهت شیب، سوزاندن کاه و کلش در کشاورزی باعث فرسایش خاک شده‌ایم؛ کشاورزان با سوزاندن کاه و کلش، سطح خاک را می‌زدایند و در معرض گرما، جریان آب و باد قرار می‌دهند.

در حال حاضر مجموعه عوامل انسان‌زاد و زمین‌زاد باعث شده تا اکنون در ایران شاهد افزایش فرسایش خاک باشیم. امروزه امنیت غذایی ما به خاک وابسته است. با فرسایش خاک امنیت غذایی ما به خطر می‌افتد. در حال حاضر حدود ۷۰ درصد تخریب خاک از فرسایش آن حاصل می‌شود. فرسایش خاک باعث افزایش روند بیابان‌زایی و هجوم ماسه‌‎های روان، تولید گرد و غبار، کاهش بازدهی محصولات در ایران شده است. همچنین فرسایش خاک، سلامت آبخیزنشینان را به مخاطره انداخته و میزان خسارات سیل را افزایش داده است. خاک هم بستر تولید و هم بستر نفوذ آب است. زمانی که ما خاک خودمان را از دست بدهیم، آبی نخواهیم داشت و کل روان آب به سیل تبدیل می‌شود. در نتیجه این امر خسارت‌های زیادی به بار می‌آورد.

فرسایش خاک در ایران بیشتر از استاندارد جهانی است

آنا: در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران نسبت به جهان چگونه است؟ آیا میزان فرسایش خاک ایران از استانداردهای جهانی نیز فراتر رفته است؟

پیروان: طبق اندازه‌گیرهای ما در پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری به روش مدل‌های تجربی در سطح کشور، سالانه به ازای هر هکتار ۵/۱۵ تن خاک فرسایش داریم. با توجه به اینکه اکنون در کشور کاربری‌های مختلفی وجود دارد، برای هر کاربری فرسایش مجازی تعریف کرده‌ایم. مثلا سالانه در جنگل‌های انبوه شمال، ۱۰ تن در هکتار، در جنگل‌های زاگرس که نیمه انبوه هستند، ۵ تن در هکتار، در مراتع و مناطق بیابانی یک تن در هکتار فرسایش خاک مجاز است. بررسی‌های مختلفی که روی کاربری‌های کشور، سطح و وسعت آنها انجام داده‌ایم، فرسایش مجاز به طور معمول باید ۲/۲ تن در هکتار باشد اما متاسفانه ما سالانه ۵/۱۵ تن در هکتار یعنی هفت برابر فرسایش خاک داریم. همچنین طبق اعلام مقاله‌ای که سال ۲۰۲۰ در مجله نیچر چاپ شد، میانگین فرسایش سالانه خاک در دنیا ۴۶/۲ تن در هکتار است. طبق این برآورد نیز ایران حدود هفت برابر بیشتر از متوسط جهانی با فرسایش خاک مواجه است.

آنا: راهکار علمی شما برای پیشگیری از این مسئله چیست؟ اگر همچنان به این مسئله غفلت کنیم با کدام پیامدها مواجه می‌شویم؟

پیروان: اکنون تنها پیرامون این مسئله در مقیاس منطقه‌ای و کشوری حرف زده‌ایم. آمایش سرزمین‌مان باید در مقیاس کاربردی تهیه شده و به اجرا گذاشته شود. یک سری قوانین نیز درباره حفاظت از خاک وجود دارد که خوشبختانه طی سال گذشته به تصویب رسیده است. ما باید آیین‌نامه‌های اجرایی آن را تدوین و قانون حفاظت از خاک را اجرا کنیم. حفظ کاربری اراضی و جلوگیری از تغییرات آن، عمده‌ترین کاری است که باید داشته باشیم. در بخش کشاورزی هم باید کشاورزی حفاظتی انجام دهیم. طبق مطالعات علمی، شخم زدن باید در جهت عمود بر شیب انجام شود. تحقیقات فراوان نشان داده‌اند که انجام این کار میزان فرسایش خاک را کاهش می‌دهد. رعایت تناوب زراعی از دیگر اقداماتی که باید انجام دهیم. بقایای گیاهی باید پس از برداشت محصول در مزرعه باقی بمانند و خاک نباید در معرض حرارت، باد و باران قرار بگیرد. از سوی دیگر باید برای آبیاری از روش‌های نوین استفاده کنیم.

بیشتر بخوانید:

تضمین امنیت غذایی دهه‌های آینده با آب‌ها/ دریا و شناخت پتانسیل آن در ایران متولی ندارد

همچنین نباید برای تامین معاش آبخیزنشینان، فشار مضاعفی به خاک بیاوریم. ما باید به دنبال معیشت جایگزین باشیم. هم اکنون برخی از مناطق ایران، در حالت بحرانی به سر می‌برند. در این مناطق باید راهکارهای معیشتی جایگزین شود تا فشار مردم روی منابع آب و خاک کمتر شود. اکنون بخشی از منابع آب و خاک را آبخیزنشینان مانند دام‌داران و کشاورزان بهره‌برداری می‌کنند برخی از ذی‌مدخلان مانند سازمان‌های دولتی و غیردولتی مانند سازمان آب، گاز، محیط‌زیست، راه و شهرسازی، بنیاد مسکن نیز در این حوزه دخالت دارند. اگر بخواهیم یک کار اصولی برای این مسئله انجام دهیم باید به سمت مدیریت جامع و دقیق حوزه‌های آبخیزداری برای منابع موجود انسانی، اقتصادی، اجتماعی، پایه طبیعی و تمامی ذی‌مدخلان گام برداریم.

انتهای پیام/پ