حفظ و بایگانی متون نمایشی اولویت مدیران فرهنگی نیست/ یک راهکار برای درآمدزایی تئاتر و حرفه‌ای شدن نمایشنامه‌نویسی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، سید مرتضی حسینی ـ هنر نمایش در ایران سابقه‌ای هم‌پای تمدن این مرز و بوم دارد. صورتک‌های کشف شده در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطقی از لرستان کنونی، نشان می‌دهد که قدمت شکل‌های کهن هنر نمایش در ایران به بیش از پنج‌هزار سال پیش می‌رسد. در کنار این سابقه کهن، باید به هنرهایی همچون آیین سوگ سیاوش، تعزیه‌خوانی و سیاه‌بازی و عروسک‌گردانی نیز اشاره کرد.

از سوی دیگر، بیش از یک قرن از ورود تئاتر مدرن و رواج نمایشنامه‌نویسی در ایران می‌گذرد. در این یک قرن، بسیاری از نمایشنامه‌های شاخص که در مقاطع گوناگون اجرا شده و ماندگار شده‌اند، به‌صورت مکتوب در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است. با این حال بخش عمده‌ای از نمایش های اجرا‌شده و یا نمایشنامه‌هایی که به هر دلیلی روی صحنه نرفتند، هیچگاه رنگ انتشار ندیده‌اند.

این خلاء نه‌تنها درباره دهه‌های دورتر که حتی درباره نمایشنامه‌هایی که در چهاردهه اخیر به نگارش در آمده یا روی صحنه رفته‌اند نیز صدق می‌کند.برای مثال اگر پژوهشگر یا فرد علاقه‌مندی به دنبال نمایشنامه‌ای است که بیست سال پیش روی صحنه رفته و چاپ هم نشده، به سختی می‌تواند به هدف خود برسد، حتی اگر آن نمایش در یکی از سالن‌های پایتخت و با یک گروه حرفه‌ای و معروف هم روی صحنه رفته باشد. این موضوع بیش از هرچیز به فقدان یک سامانه منظم و جامع بایگانی برای نمایشنامه‌ها باز می‌گردد.

اگر پژوهشگر یا فرد علاقه‌مندی به دنبال نمایشنامه‌ای است که بیست سال پیش روی صحنه رفته و چاپ هم نشده، به سختی می‌تواند به هدف خود برسد.

در همین ارتباط، نظر هنرمندان، نمایشنامه‌نویسان و کارشناسان حوزه تئاتر را جویا شده‌ایم.

در قسمت اول «متن‌های گم‌شده و زوال حافظه تئاتر» با دکتر اردشیر صالح‌پور در این زمینه گفتگو کردیم.در این قسمت نیز پای صحبت‌های ایوب آقاخانی نشسته‌ایم.

ایوب آقاخانی نمایشنامه‌نویس، کارگردان و بازیگر شناخته‌شده تئاتر است که کتاب های فراوانی را در قالب ترجمه و تألیف در حوزه تئاتر و ادبیات نمایشی به مخاطبان این عرصه ارائه کرده است. وی علاوه بر بازیگری در سریال‌هایی همچون «داوران»، «حق‌السکوت» و «نجوا»،  سابقه حرفه‌ای سال‌ها حضور در شبکه‌های مختلف رادیویی را به عنوان نویسنده، کارگردان، مجری و کارشناس را نیز داشته است. وی همچنین برای نگارش نمایشنامه «امپراتور و آنجلو» جایزه نویسندگی برتر را در جشنواره  بین‌المللی تئاتر فجر را در کارنامه دارد.

آقاخانی دارای مدرک کارشناس ارشد نمایش با گرایش ادبیات نمایشی از دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس است و اکنون نیز در دانشگاه سوره و چند دانشگاه و مؤسسه آموزشی دیگر به تدریس ادبیات نمایشی و تئاتر می‌پردازد.

این بازیگر و کارگردان تئاتر در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری آنا با تأیید این نکته که سامانه یا نهادی برای بایگانی و تدوین آن دسته از نمایشنامه‌هایی که اجرا‌شده و چاپ نشده‌اند وجود ندارد گفت: متأسفانه چنین نهاد یا مکانی را نداریم و این یک ضعف عمده‌ است. از اغلب اجراهای قدیمی که متن نمایشنامه آنها به‌صورت کتاب منتشر نشده است، فقط عکس داریم. من برخی از این متون نمایشی را در کتابخانه تئاترشهر دیده‌ام  که نسخه‌های آن اغلب بسیار رنجور و بی‌کیفیت  است و بعید است  که بتوان از آن استفاده زیادی کرد.

وی درباره این که چه نهادی باید متولی این امر باشد نیز گفت: از نگاه من باید مرکز هنرهای نمایشی متولی باشد، اما این موضوع به این معنا نیست که آن قسمت از بخش خصوصی که دغدغه این کا را دارند در این حوزه فعالیتی نداشته باشد؛ آنها هم می‌توانند در این زمینه فعال باشند. اصلاً ممکن است  مؤسسه‌ای به صورت خودجوش برای اصلاح این وضعیت اقدام کند.

بایگانی نمایشنامه‌های قدیمی فعالیت پیچیده‌ای نیست، اما گویا مدیران فرهنگی ما همواره کارهای مهم‌تری داشته‌اند و همین مسئله باعث می‌شود به چنین موضوعاتی نپردازیم.

آقاخانی اضافه کرد: به هر حال جمع‌آوری متون نمایشی اجراشده‌ای که به چاپ نرسیده‌اند یک کار پژوهشی دشوار است و به این سادگی‌ها جمع نمی‌شود. این کار زودبازده نیست و مطمئناً طول خواهد کشید تا تلاش‌ها به نتیجه برسد، اما  خیلی هم دور از دسترس نیست. کافی است که این ماجرا با وسواس و دقت پیگیری شود، تأمین بودجه شود و حتی آدم‌هایی که برای این کار درنظر گرفته می‌شوند. متخصص این حوزه باشند.

وی عنوان کرد: از سوی دیگر این فعالیت و نهادی که برای آن تأسیس می‌شود می‌تواند محلی جدی برای ارتزاق و اشتغال‌زایی برای جوانان فارغ‌التحصیل تئاتر باشد.ما می‌توانیم از دانشجویان ادبیات نمایشی بخواهیم که آن دسته از آثاری را که فاقد متن هستند از روی نسخه صوت یا تصویری پیاده کنند چون به هر حال آنها در این زمینه مهارت بیشتری دارند تا این که بخواهیم از افراد نا آشنا به تئاتر و ادبیات نمایشی استفاده کنیم.فکر نمی‌کنم هنوز جایی به این قضیه به صورت جدی  فکر کرده باشد.

این کارگردان تئاتر گفت: این راهکارها وجود دارد به شرط آن که اراده انجام آن هم نزد مدیران موجود  باشد. من فعلاً  این اراده را نمی‌بینم. همیشه اولویت هایی دیگری وجود دارد که باعث می‌شود ما به نتیجه نرسیم. این اقدام فعالیت خیلی پیچیده‌ای نیست ولی انگار مدیران فرهنگی ما همواره کارهای مهم‌تری داشته‌اند و همین مسئله باعث می‌شود به چنین موضوعاتی نپردازیم.

وی تأکید کرد: این اراده  باید از رأس هرم تصمیم‌گیری فرهنگی طراحی، اجرا و ارزیابی و نگهداری شود.

آقاخانی گفت: کشورهایی که در حوزه هنرهای نمایشی باسابقه هستند حتماً چنین نهادهایی را برای حفظ پشتوانه هنری خود دارند. ضمن اینکه آنجا بسیاری از این متون نمایشی در یک روند سامان مند به مرحله اجرا رسیده است.

این نمایشنامه نویس بیان کرد: بالاخره در این سیستم منظم جای نگهداری و مواظبت از این متون هم پیش‌بینی شده است. این در حالی است که بسیاری از تئاترهای ما به ویژه در اوایل انقلاب  به صورت خودجوش، بدون داشتن سیستم روی صحنه می‌رفتند،در نتیجه از بسیاری از آنها متنی هم باقی نمانده است.

وی  بیان کرد: ما الان برای اخذ مجوز برای اجرا، آثار را به مرکز هنرهای نمایشی ارسال می‌کنیم. به نظر من بخشی از این روند جمع آوری و حفظ متن‌ها می‌تواند از همان مرحله نظارت در مرکز هنرهای نمایشی آغاز شود.

آقاخانی در توضیح  این مطلب افزود: می‌توان آثاری که برای اخذ مجوز به این نهاد می‌‌رود،بایگانی کرده و از آنها نگهداری کنیم؛ اما این اتفاق نمی‌افتد. مثلاً  خود من شهریورماه امسال نمایش «رگ» را روی صحنه بردم، اگر شما به عنوان پژوهشگر به شورای ارزشیابی و نظارت اداره کل هنرهای نمایشی رجوع کنید، ممکن است  نتوانید به آن متن دسترسی پیدا کنید، یعنی باید حتماً بیایید و از خودم بگیرید. خب این اتفاق، نشان می‌دهد آن سیستمی که به صورت مدون در این حوزه فعالیت کند وجود ندارد. 

وی گفت:  وقتی این نهاد با وظایف و اختیارت مشخص تشکیل شد، می‌توان  در فاز دوم این محصولات را در راستای پژوهش، تحقیق و حتی اجرا (با رعایت ضوابط و حق مالکیت اثر) در اختار متقاضیان  قرار داد. این کار می‌تواند یک درآمدزایی محدود برای نمایشنامه‌نویسان مظلوم کشور هم باشد؛به این معنا که برای استفاده از این نمایشنامه‌ها، حتی برای تحقیق و پژوهش و ... مبلغ اندکی را تعریف کنیم که عواید آن به هنرمندان برسد.در چنین وضعیتی، نمایشنامه‌نویسی در حد یک سرگرمی فرهنگی یا دغدغه اجتماعی باقی نمی‌ماند و یک گام  به سوی حرفه‌ای شدن پیش می‌رود.

انتهای پیام/4104/