چرا «کمیته حقیقت‌یاب اسلامی» در مورد فاجعه منا تشکیل نشد؟

به گزارش گروه رسانه های دیگر خبرگزاری آنا، در همان ساعات اولیه وقوع فاجعه اسفبار منا که منجر به کشته و زخمی شدن هزاران زائر خانه خدا از جمله صدها حاجی ایرانی شد، در وزارت امور خارجه کشورمان ستادی با حضور نمایندگان دیگر دستگاه‌های ملی مسوول برای پیگیری ابعاد مختلف این فاجعه ایجاد شد.

علاوه بر تشکیل ستاد مورد اشاره، در همان روز کاردار سفارت عربستان سعودی در تهران توسط معاون مدیرکل خلیج فارس به وزارت امور خارجه فرا خوانده شد و مراتب اعتراض جمهوری اسلامی ایران به خاطر سوء مدیریت دستگاه‌های اجرایی عربستان به وی اعلام و از این دیپلمات عربستانی خواسته شد تا دولت عربستان در اسرع وقت همکاری‌های لازم را برای انتقال کشته شدگان به کشور و انتقال و درمان مجروحان در مراکز درمانی صورت دهد.

در ریاض و جده نیز علاوه بر اقدامات میدانی که از سوی مسوولان بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت جهت پی‌گیری وضعیت شهدا، مجروحان و مفقودان ایرانی این فاجعه در حال انجام بود سفیر ایران در ریاض و سرکنسولگری کشورمان در جده نیز در تماس و مذاکره تلفنی با مسوولان وزارت امور خارجه سعودی پیگیر وضعیت آسیب‌دیدگان ایرانی در حادثه منا بودند چنان که مقامات سعودی به حداقل وظایف خود در این فاجعه عمل کنند.

در زمان وقوع این فاجعه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک به سر می‌برد و از زمان آگاهی از وقوع این فاجعه، این دیپلمات ارشد کشورمان در ملاقات با برخی همتایان خود و مقام های ارشد کشورها و سازمان ملل در نیویورک، آنان را در جریان جزییات حادثه تاسف‌بار منا قرار داد.

ظریف که به مانند دیگر مسوولان کشور سرعت اقدامات ازسوی عربستان را برای تعیین وضعیت مفقودان را رضایت‌بخش نمی‌دانست، از مقامات ذی‌ربط این کشور خواست که به وظیفه خود در حفظ امنیت حجاج ایرانی و سایر کشورها بیش از پیش اهتمام نموده و روند تعیین وضعیت، شناسایی و انتقال جان باختگان و مداوی مجروحین را سرعت بخشند.

او هم‌چنین بارها تاکید کرد: وزارت خارجه با تمام توان، اقدامات لازم سیاسی، حقوقی و کنسولی را برای حمایت از حقوق اتباع کشورمان به‌ویژه قربانیان و مجروحین حادثه اسفبار منا را به عمل خواهد آورد.

با گذشت یک سال از وقوع فاجعه منا عربستان سعودی نه تنها مسوولیت این فاجعه را نپذیرفته است بلکه کوچک‌ترین عذرخواهی از قربانیان این فاجعه انجام نداده است و بر اساس گفته معاون پارلمانی، کنسولی و امور ایرانیان خارج از کشور، آل سعود به خاطر این فاجعه که منجر به کشته شدن چندین هزار زائر خانه خدا شد به هیچ یک از قربانیان این فاجعه، غرامتی پرداخت نکرده است.

از دیگر سو ، این کشور با توجه به درگیری‌های گسترده‌ای که در منطقه با آن روبه‌رو است برخلاف ادعای پیشین خود مساله حج را به شدت سیاسی کرده و برای اجازه حضور زائران خانه خدا در مکه و مدینه به شدت گزینشی برخورد کرده است چنان که امسال علاوه بر فراهم نکردن مقدمات لازم برای شرکت زائران ایرانی در مراسم حج امسال، آل‌سعود محدودیت‌هایی را نیز برای حضور حجاج یمنی، سوری، فلسطینی، لبنانی و ... نیز ایجاد کرده است.

ایسنا ادر آستانه فرا رسیدن اولین سالگرد این فاجعه در گفت‌وگو با با مهدی شوشتری، یکی از دپیلمات‌های کشورمان که در ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت امور خارجه نیز عضویت دارد به روند بررسی عملکرد این ستاد و چگونگی پی‌گیری ابعاد این موضوع از سوی وزارت خارجه پرداخته‌است.

این عضو ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت امور خارجه، با اشاره به اینکه از همان ساعات اولیه وقوع فاجعه منا، در وزارت خارجه ستادی به منظور پیگیری وضعیت شهدا، مجروحان، مفقودان و دیگر حجاج ایرانی و پیگیری حقوقی این فاجعه تشکیل شد، اظهار کرد: وزارت خارجه بر اساس وظایف ذاتی که در قبال اتباع ایرانی در خارج از کشور دارد، نسبت به این موضوع واکنش نشان داد و ستادی که به این منظور در معاونت کنسولی وزارت خارجه به ریاست آقای قشقاوی تشکیل گردید، همچنان در این زمینه با دستورکارهای مشخص فعال است.

مهدی شوشتری با بیان اینکه در این ستاد از دیگر بخش های ذیربط در وزارت امور خارجه و همچنین تعدادی از دستگاه های ملی نمایندگانی حضور دارند، ادامه داد: در هنگام وقوع فاجعه منا، با توجه به گسترده بودن ابعاد فاجعه، دستورالعمل ویژه‌ای به نمایندگی های سیاسی و کنسولی جمهوری اسلامی ایران در ریاض و جده داده شد و در همین چارچوب اولویت اول، شناسایی و انتقال پیکر شهدا، تعیین وضعیت مفقودان و مجروحان ایرانی این فاجعه قرار داده شد.

این عضو ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت امور خارجه، با بیان این که ایران تنها کشوری بود که با پیگیری فشرده و مستمر توانست وضعیت تمام زائران خود را مشخص کند، در این ارتباط توضیح داد: ایران توانست وضعیت مفقودانش را در این حادثه تعیین تکلیف کند، به وضعیت مجروحان رسیدگی کند و اجساد همه شهدای ایرانی این حادثه جز برخی از شهدا که با رضایت خانواده هایشان در مکه دفن شدند را به کشور بازگرداند.

وی با اشاره به تلاش های شبانه روزی وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه های مسئول برای مدیریت وضعیت ایجاد شده، در پاسخ به این سوال که برخی معتقدند که موضع گیرهای تند و افراطی که در آن مقطع زمانی از سوی برخی در داخل کشور صورت گرفت، باعث شد که عربستان با ایران در ارتباط با تعیین وضعیت شهدا، مفقودین و مجروحان ایرانی این حادثه همکاری های لازم را نداشته باشد، اظهار کرد: آنچه که به عنوان دیدگاه ها و مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با حادثه منا مطرح می شد، خارج از چارچوب موازین و مقررات شناخته شده بین المللی نبود.

این دیپلمات ادامه داد: البته بخشی از اظهاراتی که مطرح می شد، ناشی از احساساتی بود که بر اثر این فاجعه عظیم در بین مردم بوجود آمده بود، ولی چارچوب موضع گیری های جمهوری اسلامی ایران در مورد این فاجعه کاملا مشخص و روشن بود و ایران براساس قوانین و عرف بین المللی موضع گیری کرد.

او با بیان اینکه دولت عربستان به عنوان دولت میزبان و بر طبق کنوانسیون‌های بین المللی از جمله کنوانسیون حقوق کنسولی 1963، وظیفه تامین امنیت حجاج را بر عهده داشته است، تصریح کرد: این یک خواسته منطقی است که ما از عربستان این انتظار را داشته باشیم که در هنگام برگزاری مراسمی در حجم مراسم عظیم حج، تمام تمهیدات لازم را برای جلوگیری از بروز چنین فجایعی با توجه به تجربیات قبلی در نظر بگیرد.

وی با بیان این که یکی از محورهای اصلی مطالبات ایران این بوده و همچنان هست که عربستان مسوولیت حقوقی و انسانی این حادثه را بر عهده بگیرد، ولی متاسفانه تاکنون چنین اقدامی را انجام نداده است، ادامه داد: در موضوع حج امسال نیز مطالبات ما در همین چارچوب بود که متاسفانه باز هم عربستان آن را نپذیرفت.

شوشتری با بیان این که این فاجعه ناشی از بی تدبیری، بی کفایتی و بی مسئولیتی مقامات سعودی بود، خاطر نشان کرد: آنها به جای عذرخواهی از ایران و سایر کشورها و ملت های مسلمان بخاطر وقوع چنین فاجعه دردناکی، انگشت اتهام را به سوی ایران گرفتند و اتهاماتی از جمله سیاسی کردن حج را متوجه کشورمان کردند.

این عضو ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت خارجه، با اشاره به اعزام یک هیأت عالی رتبه از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران به سرپرستی حسن قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت به عربستان در نخستین روزهای پس از فاجعه منا جهت پیگیری پرونده شهدا، مفقودان و مجروحان این حادثه، اظهار کرد: صحبت های قاطع مقام معظم رهبری و رایزنی های صورت گرفته از سوی هیات یاد شده با مقامات سعودی، کمک شایانی به شناسایی و انتقال اجساد شهدا و مصدومان این فاجعه به داخل کشور کرد و باعث همکاری بیشتر سعودی ها در این زمینه شد.

شوشتری با بیان اینکه در راستای پیگیری ابعاد حقوقی و سیاسی فاجعه منا، جمهوری اسلامی ایران رایزنی‌ها و گفت‌وگوهای گسترده ای را با کشورهای مختلف بخصوص کشورهایی که در این فاجعه شهروندانشان کشته شده بودند انجام داد، با این هدف که دولت عربستان مسئولیت فاجعه رخ داده را بپذیرد؛ چرا که این یک مطالبه به حق و طبیعی بود، در پاسخ به این سوال که چرا ایران نتوانست یک اجماع بین‌المللی بین این کشورها برای پیگیری فاجعه مورد اشاره ایجاد کند، گفت: شاید نقطه تمایز ما با دیگر کشورهای درگیر در این حادثه این است که ما از نظر سیاسی کشوری کاملا مستقل هستیم، ولی دیگر کشورهای درگیر بعضا دارای برخی ملاحظات و وابستگی های سیاسی و اقتصادی در ارتباط با عربستان بودند و حاضر نشدند در آن سطحی که جمهوری اسلامی ایران موضوع را پیگیری می کرد، اقداماتی را انجام دهند؛ چنانکه برخی از این کشورها حتی پیگیر وضعیت مفقودین و کشته شدگانشان هم نبودند و اجساد کشته شدگان آن‌ها در همان عربستان دفن شد.

او هم‌چنین با اشاره به این که ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت خارجه، همچنان مشغول پیگیری احقاق حقوق قربانیان این فاجعه است، در مورد پیگیری‌های حقوقی این پرونده در عرصه بین‌المللی تصریح کرد: باید توجه داشت که بحث ها و پرونده های حقوقی زمان بر است و ممکن است حتی به نتیجه رسیدن یک پرونده سالها طول بکشد. ستادی که به ریاست آقای قشقاوی در وزارت خارجه تشکیل شده، اقدامات گسترده ای را در این ارتباط انجام داده است. جلساتی را با حضور وکلا و حقوقدانان برجسته برگزار کرده و پرونده از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته و موضوع با جدیت همچنان در حال پیگیری است. در این خصوص برخی از سفرای ایران در خارج از کشور طبق دستورالعمل وزارت خارجه با وکلای بین‌المللی رایزنی و گفت‌وگو کرده‌اند و این تلاشها همچنان ادامه دارد.

شوشتری با بیان این که هدف از این رایزنی‌ها و گفت‌وگوها، رسیدن به سازوکاری است که بتواند در احقاق حقوق قربانیان حادثه و پیگیری حقوقی بین‌المللی فاجعه به ما کمک کند، در پاسخ به این سوال که چرا ایران نتوانست از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی در ارتباط با پیگیری این موضوع استفاده کند؟ توضیح داد: همان‌طور که می‌دانید، متاسفانه برخی از سازمان ها و نهادهای بین‌المللی به پترودلارهای عربستان وابسته هستند و این وابستگی مالی مانع می‌شود که آن‌ها بتوانند به وظایف ذاتی و مسوولیت‌های خود عمل کنند؛ این حقیقت تلخ را در گزارش اخیر سازمان ملل در خصوص نقض حقوق کودکان در جنگ یمن و اتهامات وارده به عربستان در این خصوص و عقب نشینی بعدی سازمان ملل از گزارش اولیه و توضیحات دبیر کل سازمان ملل مبنی بر نیاز سازمان ملل به کمکهای مالی سعودی شاهد بودیم.

این عضو ستاد پیگیری فاجعه منا در وزارت خارجه، با بیان این که ما در سطح سازمان همکاری اسلامی پیگیری‌هایی را انجام دادیم که کمیته حقیقت‌یاب اسلامی تشکیل شود، اما در ادامه، مسوولیت‌پذیر نبودن دولت عربستان و مخالفت این کشور با این موضوع، تشکیل چنین کمیته‌ای به نتیجه نرسید، ادامه داد: در حالی عربستان ایران را به خاطر پیگیری این موضوع متهم به سیاسی کاری می‌کند، متاسفانه این آل سعود است که حج را به بازیچه اغراض سیاسی خود تبدیل کرده است. در حالی که برای حج امسال، ایران تنها مطالبات طبیعی خود مبنی بر تامین امنیت حجاج یا تسهیل صدور روادید برای حجاج ایرانی را مطرح کرد، ولی طرف سعودی با سیاسی کاری مانع حضور حجاج ایرانی در مراسم حج شد. البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که محدودیت ایجاد شده در سال جاری، فقط محدود به حجاج ایرانی نیست و بخشی از حجاج یمنی، سوری، فلسطینی و لبنانی نیز امسال نتوانستند در مراسم حج شرکت کنند.

وی با بیان این که عربستان سعودی، در مورد حج به صورت سیاسی و گزینشی عمل کرده و این برای وضعیت آینده مناسک حج و وحدت جهان اسلام اصلا مطلوب نیست، در پاسخ به این سوال که سال گذشته در هنگام وقوع این حادثه، وزیر خارجه برای شرکت در هفتاد و یکمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک بودند و گفته شد که وزیر خارجه برای صدور روادید جهت سفر هیأت ایرانی به جده از امیر کویت درخواست کرده که در این ارتباط بین ایران و عربستان میانجی‌گری کند؟ گفت:‌ جمهوری اسلامی ایران از تمامی ظرفیت‌های خود برای رسیدن به اهداف خود استفاده کرد و برای این منظور رایزنی‌های مختلفی انجام شد. آقای دکتر ظریف در آن موقع به همراه آقای رییس‌جمهور در مجمع عمومی سازمان ملل متحد بودند و در رایزنی‌های دیپلماتیک وزیر امور خارجه با همتایان و مقامات دیگر کشورها، بحث حادثه منا و لزوم پیگیری آن، یکی از محورهای اصلی بود، در مورد موضوع اشاره شده نیز از تمام ظرفیت‌ها استفاده شد و در نهایت عربستان با اعزام هیأت ایرانی به جده موافقت کرد و اعزام هیات اعزامی و رایزنی های انجام شده، کمک قابل توجهی به روند شناسایی و انتقال پیکر شهدا و روشن شدن وضعیت مفقودان حادثه کرد.

او در پاسخ به این سوال که در هنگامی که این فاجعه رخ داد، در ارزیابی ها، دلایل مختلفی در ارتباط با علت وقوع این فاجعه مطرح شد؛ چنانکه عده‌ای علت آن را بی کفایتی عربستان می‌دانستند و عده‌ای آن را یک مسأله سیاسی و حتی عمدی می‌دانستند، ایران در پیگیری‌های خود در مورد علت دقیق این فاجعه به چه نتیجه‌ای رسیده است؟ تصریح کرد: همان‌طور که اشاره کردید، از زمان وقوع این حادثه، فرضیه‌های مختلفی مطرح شد که این فرضیه‌ها بر اساس برخی از شواهد، مدارک و یا گفته‌های شاهدان عینی بود و یکی از دلایلی که ما تاکید داشتیم کمیته حقیقت‌یاب تشکیل شود، بررسی علت اصلی وقوع فاجعه با بررسی همه اسناد و شواهد موجود و در نهایت جلوگیری از بروز فاجعه مشابه در آینده است.

شوشتری با بیان این که با توجه به مخالفت عربستان با تشکیل کمیته حقیقت‌یاب یا کمیته تحقیق، هنوز علت اصلی وقوع این حادثه مشخص نیست، ادامه داد: اما آن چه که مسلم است، این است که طبق قوانین بین‌المللی، مسوولیت کامل بروز این فاجعه، متوجه دولت عربستان سعودی است و بی‌تدبیری، سوء مدیریت و بی‌کفایتی عربستان در جلوگیری از بروز فاجعه و مدیریت عملیات امدادرسانی به حادثه دیدگان پس از فاجعه، کاملا مشهود است؛ چنان که بر اساس آن چه از شاهدان عینی حادثه نقل می‌شود، اگر تدبیر دقیقی برای امدادرسانی و کمک به مجروحان انجام می‌شد، قطعا تعداد شهدا کم‌تر از آنی بود که شاهد بودیم.

این عضو کمیته پیگیری فاجعه منا در وزارت خارجه، در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان ادعا کرد اگر حمله به سفارت عربستان در تهران صورت نمی‌گرفت، تا کنون این پرونده به نتیجه رسیده بود؟ با بیان این که یکی از سازوکارهای حقوقی مورد نظر در مورد پیگیری این فاجعه، اقامه دعوا در دادگاه‌های عربستان است و در همین چارچوب رایزنی‌ها و گفت‌وگوهایی نیز با برخی از وکلای عربستانی از سوی سرکنسولگری ایران در جده صورت گرفته بود، ادامه داد: مقدمات اقامه دعوا فراهم شده بود، ولی حادثه حمله به سفارت عربستان به این روند آسیب زد و باعث معطل ماندن بخشی از پیگیری‌های حقوقی شد، اما با این وجود، در حال حاضر، علی رغم قطع روابط سیاسی دو کشور، بخشهای مختلف ذیربط در کشور از جمله وزارت امور خارجه، پیگیری حقوقی پرونده را با جدیت دنبال می‌کنند تا به ساز وکارهای مناسبی برای پیگیری موضوع دست پیدا کنند.

شوشتری ادامه داد: بیشتر پیگیری‌ها، متمرکز بر پیگیری حقوقی موضوع است؛ رایزنی‌هایی با برخی وکلای بین‌المللی انجام شده و یا در حال انجام است و امیدواریم این تلاش‌ها منجر به رسیدن به نتیجه مطلوب در این پرونده و احقاق حقوق خانواده شهدا و آسیب دیدگان فاجعه منا شود.

شوشتری در پاسخ به این سوال که نتیجه مطلوب از دیدگاه ایران در این پرونده چیست؟، خاطرنشان کرد: حتما عربستان مسوولیت خود در بروز چنین فاجعه ای را بپذیرد و بابت بروز این فاجعه از امت اسلامی عذرخواهی کند. از دیگر سو با مشخص شدن علل بروز این فاجعه، تمهیدات لازم برای جلوگیری از وقوع چنین فجایعی در آینده فراهم شود و نهایتا این که باید حقوق قربانیان و بازماندگان این فاجعه بر اساس موازین حقوقی و شرعی اعاده شود.