وقتی داده‌ها حرف می‌زنند؛ داستان «رمدسیویر» و قدرت فراتحلیل

خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدامین پورحسینقلی؛ در اوج همه‌گیری کووید-19، دانشمندان سراسر جهان در جستجوی درمان‌های موثر بودند. یکی از داروهایی که توجه بسیاری را به خود جلب کرد، رمدسیویر نام داشت. مطالعات مختلفی درباره تاثیر این دارو بر بهبود بیماران کووید-19 انجام شد که اصطلاحا به آن کارآزمایی بالینی می‌­گویند. اما نتایج این مطالعات همیشه واضح و یکسان نبود. برخی مطالعات بهبود قابل توجهی را در بیماران تحت درمان با رمدسیویر نشان می‌دادند، در حالی که برخی دیگر اثرات مثبتی را گزارش نمی‌کردند. این تناقض در نتایج، پزشکان و محققین را در ابهام فرو برد.

در چنین شرایطی، چگونه می‌توانستیم به این سوال پاسخ دهیم که آیا رمدسیویر واقعاً دارویی موثر برای درمان کووید-19 است یا خیر؟ پاسخ این سوال در روشی به نام متاآنالیز یا فراتحلیل نهفته است. متاآنالیز روشی است که به ما اجازه می‌دهد نتایج چندین مطالعه را با هم ترکیب کنیم و به یک نتیجه کلی و قابل اعتماد برسیم. در واقع متاآنالیز مانند یک ترازوی بزرگ است که همه مطالعات را در یک کفه ترازو قرار می‌دهد و به ما می‌گوید که آیا شواهد به طور کلی از تاثیر رمدسیویر بر بهبود بیماری حمایت می‌کنند یا خیر. اما متاآنالیز چگونه کار می‌کند؟ برای انجام یک متاآنالیز، محققان ابتدا همه مطالعاتی را که به یک سوال خاص پاسخ می‌دهند، جمع‌آوری می‌کنند. در مورد رمدسیویر، این مطالعات شامل تمام آزمایش‌هایی بود که تاثیر این دارو بر بیماران مبتلا به کووید-19 را بررسی کرده بودند. سپس، این مطالعات به دقت بررسی می‌شوند تا اطمینان حاصل شود که از نظر روش تحقیق قابل مقایسه هستند. صرفا انتشار نتایج یک پژوهش در مجلات به معنی این نیست که همه نتایج قابل اعتماد است و در فراتحلیلها پژوهشگران با ابزارهای استاندارد، به بررسی انتقادی محتوای ارائه شده در مقاله، حجم نمونه، روش اجرایی و علمی آن و دیگر پارامترها می­پردازند تا مطمئن شوند نتایج آن تحقیق ارزش استفاده دارد. در مرحله بعد، نتایج این مطالعات با استفاده از روش‌های آماری خاص ترکیب می‌شوند. نتیجه نهایی یک برآورد کلی از اثر مورد مطالعه است.

اما چرا متاآنالیز مهم است؟ متاآنالیز چندین مزیت مهم دارد؛ اول افزایش قدرت آماری است. با ترکیب نتایج چندین مطالعه، قدرت آماری افزایش می‌یابد و احتمال اینکه به نتیجه‌ای درست برسیم، بیشتر می‌شود. درست مانند این است که حجم نمونه ما برابر حجم نمونه همه مطالعاتی بشود که وارد فراتحلیل خود کرده­ایم. دوم کاهش خطای تصادفی است. با ترکیب نتایج چندین مطالعه، اثر خطاهای تصادفی کاهش می‌یابد. خطای تصادفی به این معناست که ممکن است در یک مطالعه نتایجی که مشاهده می­شود ربطی به اثر دارو نداشته و تصادفی بوده است. اما وقتی شما نتایج تعداد زیادی مطالعه را به فراتحلیل وارد می­کنید این خطا را برای نتیجه نهایی کاهش می­دهید. سوم ارائه یک تصویر کلی است. متاآنالیز به ما کمک می‌کند تا یک تصویر کلی از یک موضوع خاص به دست آوریم و به سؤالاتی که صرفا با انجام یک مطالعه نمی‌توان به آن‌ها پاسخ داد، پاسخ دهیم. چهارم شناسایی ناسازگاری‌هاست. متاآنالیز می‌تواند به شناسایی ناسازگاری‌ها بین مطالعات مختلف کمک کند و ما را به سمت انجام مطالعات جدید ترغیب نماید.

و اما متاآنالیز در مورد رمدسیویر چه نتیجه‌ای داشت؟ نتایج متاآنالیزهایی که در مورد رمدسیویر انجام شدند، نشان داد که این دارو می‌تواند مدت زمان بستری شدن بیماران مبتلا به کووید-19 را کاهش دهد و احتمال مرگ و میر را در برخی گروه‌های خاص کاهش دهد. البته، این به این معنا نیست که رمدسیویر یک معجزه است و همه بیماران مبتلا به کووید-19 باید از آن استفاده کنند. بلکه این بدان معناست که بر اساس شواهد موجود، رمدسیویر می‌تواند یکی از گزینه‌های درمانی برای بیماران مبتلا به کووید-19 باشد. البته بعدها درمانهای بهتری برای کووید پیشنهاد شد و همچنان متاآنالیزها در حال بررسی آنها هستند. با این حال، اهمیت متاآنالیز فراتر از کووید است. این روش در بسیاری از زمینه‌های دیگر، از جمله پزشکی، روانشناسی، اقتصاد و علوم اجتماعی نیز استفاده می‌شود. به عنوان مثال، متاآنالیز می‌تواند به ما کمک کند تا بهترین روش‌های درمان سرطان، موثرترین روش‌های کاهش وزن یا بهترین راه‌های بهبود عملکرد تحصیلی را شناسایی کنیم. در نهایت، فراتحلیل یک ابزار قدرتمند است که به ما کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری بر اساس بهترین شواهد علمی بگیریم.