علوم انسانی متهم است که سر سفره مردم نیست/ ضرورت گفت‌وگو با سایر علوم

گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ در طول چهار دهه گذشته، علوم انسانی در معرض کاهش ارزش تدریجی در جهان دانشگاهی قرار گرفته است. سرنخ‌های متعددی از جمله حذف دوره‌ها یا کل بخش‌ها وجود دارد که نشان می‌دهد چگونه دانشگاه به طور کلی اهمیت کمتری برای این رشته‌ها قائل است.

موضوع اصلی این است که چرا ما به علوم انسانی در دنیای شغلی امروزی نیاز داریم؟ ارزش واقعی علوم انسانی در مهارت‌های عملی نیست، بلکه در بینش آن نسبت به موقعیت انسانی است. در این راستا درصدد برآمدیم با معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی درباره وضعیت کنونی علوم انسانی در ایران و پاسخ علوم انسانی برای عصر جدید گفت‌وگویی کنیم.

مشروح گفت‌وگوی تفصیلی خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا به شرح زیر است؛

آنا: وضعیت کنونی علوم انسانی در ایران به چه صورت است؟

همایون: سؤال شما به دو وضعیت شکسته می‌شود. اول وضعیت علوم انسانی چطور است و دوم جایگاه علوم انسانی چگونه است. پاسخ به سؤال شما مبنی‌بر اینکه وضعیت علوم انسانی چطور است، بسیار مثبت و روشن تلقی می‌شود. همچنین در فرهنستگان علوم در خصوص مرجعیت علمی جلسه‌ای برگزار شد که در آن جمع‌بندی شد که وضعیت جدی کشور ما علوم انسانی است.

نظریه علوم انسانی را باید به گوش جهانیان برسانیم

در حوزه علوم انسانی آثار، اساتید و نظریه‌هایی داریم که بلاشک در سطح جهانی مطرح هستند. کار اصیل و جدی‌ای به دلیل ماهیت علوم انسانی و بومی بودن آن در این حوزه انجام شده است. البته علوم انسانی به‌طور کامل در جهان شناخته شده نیست. در واقع، به دلیل مشکلات زبان و عدم نیاز برای جهانی نکردن حرف‌هایمان نتوانستیم علوم انسانی و نظریه‌ها را در جهان مطرح کنیم؛ اما ظرفیت آن به‌شدت وجود دارد و اگر قرار باشد در جهان بالفعل سرآمد باشیم، در حوزه علوم انسانی در جهان باید فعال شویم.

آنا: جایگاه علوم انسانی چگونه است؟

علوم انسانی متهم است که سر سفره مردم نیست

همایون: جایگاه علوم انسانی در ساخت کشور و همراهی با انقلاب اسلامی، جایگاه مناسبی نیست. علوم انسانی ما بیشتر در حاشیه پیشرفت کشور حرکت می‌کند و متأسفانه به دلیل انفصال بین علوم انسانی و بقیه علوم، نقشی که باید ایفا کند را نمی‌تواند به‌درستی محقق کند. علوم انسانی متهم است که توان رساندن خودش را به فناوری ندارد و سر سفره مردم نمی‌آید.

علوم فنی می‌تواند اختراع و فناوری را وارد بازار و با مردم ارتباط برقرار کند. حتی علم پیچیده‌ای مثل فناوری هسته‌ای با تمام پیچیدگی و شگرف بودن حق مسلم ما شد و به جمع مردم آمد. این توان علوم غیرانسانی است که می‌توانند این کار را انجام دهند.

علوم انسانی از مبادی بالاتری شروع می‌کند؛ لذا زمان می‌برد تا فناوری به سفره مردم برسد. یک نگاه می‌تواند ماجرا را متحول کند و این کار را باید در دانشگاه آزاد انجام دهیم. محصول مستقیم علوم انسانی فناوری نیست، بلکه محصول آن بقیه علوم هستند و فناوری از طریق وابسته شدن بقیه علوم به علوم انسانی متصل می‌شود.

فناوری تمدن غرب بدون مبانی علوم انسانی ممکن نیست

فناوری تمدن غرب، بدون مبانی علوم انسانی ممکن نیست و مابقی علوم را با مبانی علوم انسانی شکل دادند و بقیه علوم، فناوری را ساختند و در زندگی ما وارد شدند. قاعدتاً باید در ایران این کار اجرایی شود.

اگر گفتگو‌های بین علوم انسانی و بقیه علوم، به جد شکل بگیرد و ما بتوانیم از طریق علوم انسانی بر ساخت قالب‌های بقیه علوم تأثیرگذار باشیم، بقیه علوم، چون به فناوری و سفره مردم نزدیک‌تر هستند، سبک زندگی‌های متفاوت و الگو‌های حکمرانی متفاوتی را به جامعه عرضه می‌کنند؛ لذا جایگاه کنونی علوم انسانی با واقعیت متفاوت است.

آنا: برای اینکه به فناوری علوم انسانی دست پیدا کنیم و سایر فناوری‌ها بتوانند در فرآیند علوم انسانی سهیم باشند، چه روندی را باید پیش گرفت؟

همایون: این مشکل دوم علوم انسانی است که به‌تبع شعار دوم ما را در معاونت علوم انسانی و هنر شکل می‌دهد. علوم انسانی کمتر عادت کرده است که مسئله روی زمین را حل کند. به عبارت دیگر، این علوم از مبادی بالا شروع می‌کند تا به حل مسئله برسد؛ لذا برای تحقق این امر باید پیوستار جدی را طی کند و این تمرین تاکنون وجود نداشته است. تا زمان تشکیل حکومت و زمانی‌که حکومت در دست این جریان علمی نبود، طبیعتاً فرصتی برای تمرین وجود نداشت؛ اما از بعد از انقلاب اسلامی حکومت همراهی کرد و مسائل به اهل علوم انسانی ارجاع نشده است. عموم مردم فکر می‌کنند که رشته‌های علوم انسانی بسیار ساده هستند و به‌راحتی می‌توان درباره آن صحبت کرد.

علوم انسانی‌اسلامی مسئله اصلی ماست

نکته سوم، مسئله علوم انسانی‌اسلامی است. علوم ما با مبانی فکری و عملیاتی در صحنه عمل و مسائل واقعی کف صحنه مواجه است و ما پاسخ‌های اشتباه به مسائل اشتباه ارائه می‌دهیم.

بخشی از مسائل، مشکلات ما نیست و در غرب ممکن است مسئله باشد؛ حال مشکلات در غرب برای ما از طریق کتب ایجاد می‌شود و توسط کلاس‌های درسی و دانشگاهی مسئله جلوه داده می‌شود. از طرف دیگر پاسخ‌ها را از آنها می‌گیریم، با وجودی که مسئله و پاسخ برای ما نیست.

علوم انسانی باید مبتنی‌بر دین اسلام به مسائل پاسخ دهد

بومی‌سازی و اسلامی شدن علوم انسانی به شدت موضوع مهمی است و مسئله اصلی ما است. اگر بخواهیم علوم انسانی جایگاه خودش را پیدا کند و بتواند در تمدن اسلامی نقش ایفا کند باید بتواند مسئله حل کند، مسئله بومی اصیل را تشخیص دهد و پاسخ بومی مبتنی‌بر دین و فرهنگ خودمان ارائه دهد.

آنا: در دنیای جدید علوم انسانی به لحاظ دو فضایی شدن جامعه، فضای مجازی و هوش مصنوعی تحت تأثیر قرار گرفته است و این فناوری قرار است انسان، عقاید و نگرش و تصورش نسبت به جهان را دگرگون کند، حال علوم انسانی برای عصر جدید چه پاسخی دارد و چطور باید دنبال پاسخ بگردیم؟ اساتید و سرفصل‌های علوم انسانی چطور باید خودشان را متناسب با دنیای امروز تغییر دهند؟

همایون: کاری که امروز انجام می‌دهیم و سرعت هواپیما، موشک و ... و اینترنت را بالا می‌بریم، کنترل را نیز سخت می‌کند و می‌تواند بر زمان و مکان نیز کنترل داشته باشد که این تکنولوژی و فناوری دیگری است. اگر به هوش مصنوعی و فضای مجازی فکر می‌کنید، تحول از این ناحیه است که چگونه به دانشگاه آزاد ربط پیدا می‌کند. دانشگاه آزاد دو ویژگی بسیار مهم دارد؛ اول، در گستره کشور نمایندگی، شعبه و واحد دارد. دوم، تقریباً تمام رشته‌های حوزه‌های دانش بشر را در خود جای داده است. اینجا می‌توانیم بین حوزه‌های دانش، علوم انسانی و غیر علوم انسانی، پزشکی و فنی و مهندسی ارتباط برقرار کنیم.

مبانی فلسفی عمیق فناوری‌ها باید طراحی شود، سپس براساس آن فناوری پله به پله بازنگری یا در مورد آن حکم داده شود. حتی اگر بخواهیم حرف هم بزنیم باید بر مبنای مبانی این کار را انجام دهیم. شاید در دانشگاه‌هایی که فقط فنی یا فقط علوم انسانی هستند، امکان گفتگو وجود ندارد؛ اما در دانشگاه آزاد شدنی است.

آنا: همان‌طور که می‌دانید شورای تحول علوم انسانی دچار تحول شده است، دانشگاه آزاد برای کارکرد این شورا پیشنهادی دارد که اثرگذاری خودش را در کشور در این حوزه مشخص کند؟

همایون: قبل از این تحول، دانشگاه آزاد در این شورا دارای کرسی بود. شورای تحول در مرحله‌ای است که کارگروه‌های خودش را طراحی می‌کند و مسئولان کارگروه‌ها را می‌چیند و بعد وارد تحولات می‌شویم. همچنین علاوه‌بر تقسیمات سنتی بر حوزه‌های دانش، چند حوزه دیگر را به‌صورت میان‌رشته‌ای طراحی کردند که در کنار حوزه‌های کلاسیک ایفای نقش می‌کند.

دانشگاه آزاد دو کارگروه اعم‌از کارگروه هنر، ارتباطات و رسانه و کارگروه میان‌رشته‌ای تمدن را به این شورا پیشنهاد داده است و اقداماتی را در این راستا آغاز کرده‌ایم.

آنا: در حال نوشتن مدلی هستید؟ چون قرار است هر کدام از ذی‌نفعان حوزه علوم انسانی مدل‌های پیشنهادی خود را استخراج کنند؟ دانشگاه آزاد در حال تدوین چه برنامه‌ای برای این موضوع است؟

همایون: الگویی که برای جریان کلی اسلامی شدن علوم انسانی در شورای تحول داریم، الگویی است که توانستیم در دانشگاه آزاد اجرا کنیم. یعنی نظام دانشی جدیدی که تحت عنوان دانشکدگان‌ها در دانشگاه آزاد اسلامی شناخته می‌شود و سازمان‌دهی که در شاخه‌های دانش و علوم به شکل متفاوت شکل می‌گیرد.

پیشنهاد ما برای حوزه علوم انسانی اسلامی و شورای تحول، همان الگو و مدلی است که در نظام دانشی خودمان توانستیم اجرا کنیم که به‌شدت برای ما این امکان را ایجاد می‌کند که علوم انسانی با بقیه حوزه‌های همجوار خودش وارد گفتگو شود و فقط در درون خودش فرو نرود.

آنا: برای دسته‌بندی رشته‌ها در مسیر آمایش سرزمینی که در دانشگاه آزاد شکل گرفته، اقداماتی انجام شده است؛ برای رشته‌هایی که مقبولیت اجتماعی پایین دارند  یا به لحاظ آمایشی ضریبی ندارند، چه نوع بازسازی و اقداماتی مدنظر است؟

آمایش فرهنگی و اجتماعی در راستای افزایش مقبولیت اجتماعی رشته‌ها

همایون: در این خصوص توافقاتی صورت گرفته است که یک بخش مهم از آمایش را به نام آمایش فرهنگی و اجتماعی را به این مرحله اضافه کنیم. حکم در مورد رشته‌ها قطعی نیست؛ اما به‌طور طبیعی و تجربی وارد عرصه شدیم، در حوزه معاونت علوم انسانی و اسلامی جلساتی گذاشتیم و با روسای واحد‌ها درباره رشته‌ها صحبت کردیم، اینکه در حوزه آمایش فرهنگی و اجتماعی خلأ داریم، به‌وضوح روشن است؛ ان شاءالله در سال آینده به‌جد وارد این عرصه می‌شویم.

بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده قرار است حوزه فرهنگی و اجتماعی در کنار این آمایش بیاید و با داده‌های ارزشمند و تشخیص‌هایی از جنس علوم انسانی همراه این ماجرا، کار را جلو ببریم. بعد از اینکه نتیجه آمایش مشخص شد، تصویر کلان و دقیق‌تری می‌توانیم برای تصمیم‌گیری داشته باشیم.

آنا: تصور غلطی نسبت به رشته‌های علوم انسانی وجود دارد و آن هم در خصوص بازار کار و درآمد است؛ در خصوص این تصور اشتباه، دانشگاه آزاد قرار است چه کاری انجام دهد؟

همایون: این تصور واقعاً اشتباه است. تمام رشته‌های دانشگاه آزاد به لحاظ اقبال (اشتغال) دسته‌بندی می‌شود و رشته‌های علوم انسانی (حقوق، مدیریت، روان‌شناسی و تربیت بدنی) بسیار پرطرفدار هستند و ۶۰ درصد دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، رشته‌های علوم انسانی را انتخاب می‌کنند. تصویر واقعی در جایی مثل دانشگاه آزاد که نمی‌تواند غیر واقعی زندگی کند، چون درآمد را از این طریق تأمین می‌کند.

آنا: چشم انداز شما برای ۱۴۰۳ در راستای تحول علوم انسانی چیست؟

همایون: قرار این بود که سه مرحله را برای تحول علوم انسانی، اسلامی پشت سر بگذاریم. مرحله اول سازمان‌دهی است که در این رویکرد قرار است علوم انسانی را به عرصه رسانه و هنر متصل کنیم.

موضوع نظام دانشی ما تخصیص دانشکده‌های جدید به واحد‌ها (به اصطلاح دانشکدگان) است که سازمان‌دهی انجام شد و دست ما را برای هر تعامل علمی باز می‌کند و در ۱۸ گروه کشوری علوم انسانی، اساتید و مدیران گروه را یک جا گرد هم می‌آوریم.

مبانی تحول رشته و وضعیت رشته را می‌سنجیم و طبیعتاً مرحله نهایی این جریان، اتصال کامل این پایه به عرصه هنر و رسانه است که در حال راه اندازی سرایی به نام سرای هنر و رسانه هستیم، ان شاءالله در سال آینده بتوانیم این محصول را برداشت کنیم.

آنا: نکته تکمیلی؟

همایون: قدم دوم در قالب این نظام همکاری ما با رشته‌های غیر علوم انسانی است که با توجه به نظامی که ایجاد کردیم، شدنی است و تقریباً شاید بتوان به شکل موازی این کار را آغاز کنیم. قدم سوم، نظام علمی کلانی است که باید بر مبنای ریزش مفاهیم علوم انسانی به بقیه علوم و رساندن به صحنه اجرا و حل مسئله کار کنیم.

انتهای پیام/

فاطمه منوری