آنا گزارش می‌دهد؛
نیم‌نگاهی به آثار ارزشمند شاعر، داستان‌سرا و پارسی‌گوی حوزه تمدن ایرانی
در سالروز بزرگداشت حکیم نظامی بررسی آثار وی خالی از لطف نخواهد بود.
به گزارش خبرنگار حوزه ادبیات و کتاب گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت نظامی گنجوی شاعر و داستان‌سرای ایرانی و پارسی‌گوی حوزه تمدن ایرانی است. حکیم ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی ابن مؤید نظامی شاعر معروف ایرانی در قرن ششم هجری قمری است. وی بین سال‌های ۵۳۰ تا ۵۴۰ هجری قمری در شهر گنجه متولد شد.
نظامی از فنون حکمت، علوم عقلی، نقلی، طب، ریاضی و موسیقی بهره‌ای کامل داشته و از علمای فلسفه و حکمت به شمار می‌آمده است. مهم‌ترین اثر وی «پنج گنج» یا «خمسه» است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. نظامی در زمره گویندگان توانای شعر پارسی است که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوه او در سروده‌های شاعرانِ پس از او به خوبی پیداست. وی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب) آگاهی گسترده‌ای داشته و این ویژگی از شعر او به روشنی دانسته می‌شود.
پنج گنج نظامی؛ مهم‌ترین آثار ادبیات غنایی
خمسه یا پنج گنج مهم‌ترین اثر نظامی در ۵ منظومه شعری جمع‌آوری شده است. خمسه را می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات غنایی ایران در نظر گرفت، پس از نظامی بسیاری از شاعران به تقلید از وی به سراغ ادبیات غنایی رفتند. شعر غنایی در سه دسته قالب کوتاه ( شامل رباعی و دوبیتی)، قالب متوسط (قطعه و غزل) و بلند ( مثنوی و قصیده) جلوه پیدا می‌کند. نظامی در خمسه از هر سه قالب بهره برده است. خمسه نظامی شامل ۲۹۰۰۰ هزار بیت است و نظامی سرودن آن را از سال ۵۷۰ تا اواخر عمرش ادامه داده است. اولین اثر غنایی ایرانی را می‌توان مجموعه ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی نامید. منظومه لیلی و مجنون و خسرو و شیرین نظامی با الهام از این اثر سترگ سروده شده است.
تهذیب نفس و خودشناسی در مخزن‌الاسرار
اولین منظومه از خمسه، مخزن‌الاسرار نام دارد که به ملک فخرالدین بهرامشاه والی آذربایجان تقدیم شده است، این اثر در زمره ادبیات تعلیمی قرار می‌گیرد و نظامی در آن تلاش می‌کند تا با دعوت مردم به خداشناسی، تهذیب نفس و خودشناسی، راه رستگاری و زندگی مومنانه را به آنها نشان دهد. این اثر شامل ۶۰ بخش ( ۴۰ داستان و ۲۰ مقاله) و ۲۲۶۰ بیت است و آن را در قالب بحر سریع نوشته‌اند.
ای به زمین بر چو فلک نازنین
نازکشت هم فلک و هم زمین
هر که تو بینی ز سپید و سیاه
بر سر کاری است درین کارگاه
جغد که شوم است به افسانه در
بلبل گنج است به ویرانه در
هر که درین پرده نشانیش هست
درخور تن قیمت جانیش هست
نیک و بد ملک به کار تواند
در بد و نیک آینه دار تواند
داستان عاشقانه ایرانی که ۱۶ سال زمان برد
خسرو و شیرین دومین اثر از خمسه نظامی در سال ۵۷۶ هجری و در حدود ۶۲۰۰ نوشته شده است. این منظومه داستان عشق خسرو پرویز، شهریار قدرتمند ایرانی و شاهزاده‌ای از ارمنستان به‌نام شیرین است. منظومه با تعریف عشق از دیدگان نظامی و تولد خسروپرویز شروع می‌شود و به عشق میان این دو می‌پردازد. ماجرای خسرو و شیرین در کتاب شاهنامه نیز وجود دارد، هر چند در آن‌جا بیشتر ماهیتی حماسی و تاریخی دارد تا عاشقانه. نظامی برای سرودن این داستان عاشقانه ایرانی ۱۶ سال از عمرش را صرف نموده است.
بیشتر بخوانید:
- داستان‌های حکیم نظامی، بازمانده ادبیات ایران باستان است/ تجلیل می‌کنیم و از طرف دیگر مهرجویی را می‌رنجانیم
- همایش ملی حکیم نظامی صرفا در چارچوب مرزهای ایران نیست/ هیچ فرد آگاه و منصفی در ایرانی بودن شخصیتی همچون نظامی تردید ندارد
- ویژه‌برنامه حکیم نظامی گنجه‌ای در قاب «حکایت دل» پخش می‌شود
عشق ۲ جوان بادیه نشین و جنگ میان قبایل
لیلی و مجنون سومین اثر از خمسه نظامی گنجوی در سال ۵۸۴ و به درخواست فرمانروای شروانشاهی نوشته شده است، این مثنوی بیش ۴ هزار و ۷۰۰ بیت دارد ، لیلی و مجنون یکی از داستان‌های فولکلور یا عامه پسند عربی به شمار می‌رود. برخی معتقدند که نظامی تمایلی برای به نظم در آوردن این اثر نداشته و اجبارا به درخواست پادشاه جواب مثبت داده است. در مقایسه با خسرو و شیرین، این مجموعه در کمتر از یک سال به پایان رسید و در قالبی به نام مثنوی جدید سروده شد. در مقایسه با خسرو و شیرین که داستان عشقی پاک و محترمانه میان دو شاهزاده است اما در لیلی و مجنون، دو جوان بادیه نشین نابالغ به یک‌دیگر دل می‌بندد و نهایتا کار به جنگ میان دو قبیله می‌رسد. برخی اعتقاد دارند که نظامی با خسرو و شیرین و لیلی و مجنون دست به مقایسه دو جامعه و فرهنگ ایرانی و عربی زده است. عناصر خشونت‌آمیز در لیلی و مجنون نظامی بسیار زیاد است. حال آن‌که در خسرو و شیرین، چنین وضعیتی وجود ندارد.
مجنون چو حدیث عشق بشنید
اول بگریست، پس بخندید
از جای چو مار حلقه برجست
در حلقه زلف کعبه زد دست
می‌گفت گرفته حلقه در بر
کامروز منم چو حلقه بر در
در حلقه عشق جان فروشم
بی حلقه او مباد گوشم
یارب به خدایی خداییت
و آنگه به کمال پادشاییت
کز عشق بغایتی رسانم
کو ماند اگر چه من نمانم
گر چه ز شراب عشق مستم
عاشق‌تر از این کنم که هستم
آمیختن ادبیات غنایی و حماسی با یک‌دیگر
هفت پیکر نظامی گنجوی به‌عنوان چهارمین اثر از پنج گنج در ۵ هزار و ۱۳۶ بیت نوشته شده است. به این اثر بهرام‌نامه یا هفت گنبد نیز می‌گویند. در هفت پیکر، ادبیات غنایی و حماسی با یک‌دیگر در هم آمیخته می‌شوند. داستان به سرگذشت افسانه‌ای پادشاه ایران، بهرام گور اشاره می‌کند. هفت پیکر معانی مختلفی دارد و از آن به هفت اقلیم پادشاهی که تحت حاکمیت بهرام است، اشاره می‌شود. این هفت داستان، ماهیتی نمادین دارند و به گنبد سیاه، زرد، سبز، سرخ، پیروزه‌ای، صندلی و سپید تقسیم می‌شوند که به ترتیب به شاهدخت‌های هند، روم، خوارزم، سقلاب، مغرب، چین و عجم اشاره می‌کنند. این شاهدخت‌ها هفت همسر بهرام هستند.
چونکه برشد به بام او بهرام
زهره برداشت بر نشاطش جام
کوشکی دید کرده چون گردون
آفتابش درون و ماه برون
آفتاب از درون به جلوه گری
مه ز بیرون چراغ رهگذری
بر سر او همیشه باد وزان
دور از آن باد کوست باد خزان
اسکندرنامه؛ سازگار با احوالات نظامی
قسمت پایانی پنج گنج، اسکندرنامه نام دارد که در بیش از ۱۰ هزار بیت سروده شده است. نظامی به این اثر خود علاقه بیشتری دارد و بیش از بقیه آثارش آن را سازگار با احوالات خود می‌داند. نظامی برای خلق این اثر به منابع مختلفی متوسل شده که در آن به اسکندر اشاره‌ای کرده‌اند. اسکندرنامه به دو بخش شرف نامه و اقبال نامه تقسیم می‌شود.
سکندر چو دانست کآن ابلهان
دلیرند بر خون شاهنشهان
پشیمان شد از کرده پیمان خویش
که برخاستش عصمت از جان خویش
چو در موکب قلب دارا رسید
ز موکب روان هیچکس را ندید
تن مرزبان دید در خاک و خون
کلاه کیانی شده سرنگون
سلیمانی افتاده در پای مور
ادبیات منظوم ایرانی؛ تقلیدی از سبک نظامی
بخش قابل توجهی از ادبیات منظوم ایرانی تقلیدی از سبک نظامی به شمار می‌آید. امیر خسرو دهلوی، خاقانی، عبد الرحمن جامی و هلالی جغتایی مهم‌ترین تاثیر پذیرفتگان از نظامی گنجوی به شمار می‌آیند. اما تاثیر اشعار او فراتر از تاثیر بر فرهنگ و ادبیات فارسی، کردی و زبان پشتون است. در حال حاضر از لیلی و مجنون وی ترجمه‌هایی به زبان‌های روسی، انگلیسی، ارمنی، آلمانی و فرانسوی وجود دارد. به گفته منتقدین ادبی، بسیاری از شاعران ترک از نظامی گنجوی برای خلق آثار ادبی خود، الهام گرفته‌اند و با تقلید از منظومه لیلی و مجنون، مثنوی‌های گوناگونی را سروده‌اند.
نظامی گنجوی علاوه بر خمسه، غزل‌ها و قصیده‌ها و رباعی‌های پراکنده‌ای نیز داشته است که در کتابی به نام دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی جمع‌آوری شده‌اند. دیوان قصاید و غزل‌ها و قطعات نظامی که بالغ بر ۲۰۰۰۰ بیت بوده است، اکنون از آن همه جز مختصری به‌دست نیست، قصاید و غزلیات بازمانده از آن دیوان بزرگ را وحید دستگردی فراهم آورده و به‌نام گنجینه گنجوی منتشر ساخته است.
آرامگاهی خالی از اشعار فارسی گنجوی
نظامی همه عمر خود را در گنجه به‌سر برد و تنها در سال ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان به سی فرسنگی گنجه رفت. نظامی هرچند شاعری مدح‌پیشه نبوده اما با تعدادی از فرمانروایان معاصر از جمله: فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنگان از دست‌نشاندگان قلج ارسلان سلطان سلجوقی روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرده است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شده است، طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از وی نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده، مربوط بوده است،
نظامی در فاصله سال‌های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه درگذشت و آرامگاه وی در همین شهر بنا است. در دهه نود خورشیدی، پس از تصمیم دولت آذربایجان اشعار گنجوی در آرامگاه وی که همگی به زبان فارسی هستند، پاک و تخریب شدند.
انتهای پیام/۱۱۰/
انتهای پیام/
