آیت‌الله حسن‌زاده آملی که بود+ زندگینامه
آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی (۱۳۰۷_۱۴۰۰ش) مشهور به علامه حسن‌زاده، فیلسوف و عارف شیعه ایرانی. او آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی نگاشته است.
به گزارش گروه سیاست خبرگزاری آنا، آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی (۱۳۰۷_۱۴۰۰ش) مشهور به علامه حسن‌زاده، فیلسوف و عارف شیعه ایرانی. او آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد. همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است.
مهدی الهی قمشه‌ای، علامه شعرانی، علامه طباطبایی و سید محمدحسن الهی از اساتید وی بوده‌اند. حسن‌زاده آملی، آثار فلسفی و عرفانی مهمی مانند شرح منظومه، اشارات، اسفار اربعه و شرح فصوص قیصری را در دوره‌های متعدد تدریس کرده است. وی همچنین حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات، هیأت مشغول بوده است.
به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.
حسن‌زاده آملی، کتاب‌هایی چون نهج‌البلاغه، اسفار اربعه، کشف المراد، کلیله و دمنه و گلستان سعدی را تصحیح کرده و دیوان اشعاری نیز به چاپ رسانده است.
یکی از شاگردان وی، به رغم تأکید بر عدم دخالت حسن‌زاده آملی در امور جزئی سیاسی، از رابطه مناسب او با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران سخن گفته است. حسن‌زاده، خود از بیعتش با امام خمینی، پیش از تبعید به ترکیه در سال ۱۳۴۲ش یاد کرده است.
زندگینامه و تحصیلات
حسن حسن‌زاده، در اواخر سال ۱۳۰۷ش، در یکی از روستاهای لاریجان آمل در استان مازندران در ایران متولد شد در ۶ سالگی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت و در سال ۱۳۲۳ش دروس حوزوی را آغاز کرد. ادبیات عربی و درس‌های مقدماتی را در آمل از محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجائی، میرزا ابوالقاسم فرسی و دیگران آموخت. همزمان چند کتاب از درس‌های مقدمات حوزوی را تدریس کرد.
مهاجرت به تهران
آیت‌الله حسن‌زاده، همزمان با اتمام دروس مقدماتی حوزه، لباس روحانیت پوشید و در ۲۲ سالگی، در شهریور ۱۳۲۹ش برای ادامه تحصیل، وارد تهران شد. سید احمد لواسانی، یکی از اساتید او در تهران بوده و حسن‌زاده، بخش‌هایی از کتاب‌های شرح لمعه و قوانین الاصول را از وی آموخت.
علامه حسن‌زاده، سال‌های طولانی در درس علامه شعرانی شرکت کرد و کتاب‌های بسیاری در علوم مختلف را از او آموخت؛ از جمله در فقه:مکاسب و بخش‌هایی از جواهرالکلام، در اصول فقه: رسائل و کفایه، در فلسفه: شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا، اسفار اربعه، بخشی از کتاب شفای ابن سینا، در قرآن و تفسیر: تفسیر مجمع البیان، شرح شاطبیه (در قرائت)، در ریاضی و هیئت و نجوم: فارسی هیئت قوشچی، شرح چغمینی قاضی‌زاده رومی، اصول اقلیدس و اُکَر مانالاؤوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی، شرح علاّمه خفری بر تذکره خواجه، زیج بهادری، مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه طوسی، در طب: قانونچه چغمینی و تشریح کلیات «قانون» بوعلی سینا و در رجال و درایه: دوره دو جلدی جامع الرواة اردبیلی و درایه از تالیفات خود علامه شعرانی
علامه حسن‌زاده آملی از علامه شعرانی اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرده است. همچنین با راهنمایی وی، در دروس آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی همچون اسفار ملاصدرا، شرح علاّمه فناری بر مصباح الانس و دروس خارج فقه و اصول شرکت نمود.
علامه حسن‌زاده، ۱۱ سال نزد مهدی الهی قمشه‌ای، حکمت «منظومه» سبزواری، مبحث نفس اسفار و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن سینا را فرا گرفت. همچنین در جلسات تفسیر قرآن او حاضر شد. الهی قمشه‌ای، همچنین بر دیوان شعر حسن‌زاده مقدمه نوشته است.
آیت‌الله محمدتقی آملی، استاد درس خارج فقه و اصول حسن‌زاده در تهران بوده است. حسن‌زاده، شرح قیصری بر فصوص الحکم و قسمتی از اوائل طبیعیات شفای شیخ الرئیس را در درس شیخ محمدحسین فاضل تونی شرکت کرد. همچنین بخشی از شفای ابوعلی سینا را نزد میرزا احمد آشتیانی خواند.
مهاجرت به قم
حسن‌زاده آملی در سال ۱۳۴۲ش از تهران به قم رفت و به مدت ۱۷ سال در دروس علامه طباطبایی، برادر علامه و سید محمدحسن الهی حاضر شد. در این مدت، بخش‌هایی از کتاب بحارالانوار محمدباقر مجلسی و تمهید القواعد را نزد علامه طباطبایی خواند. همچنین در دروس فلسفی و عرفانی سید محمدحسن الهی شرکت کرد. حسن‌زاده از این دوره به نیکی یاد کرده و بخش‌هایی از تأثیرپذیری اخلاقی را به این دوره نسبت داده است. استاد دیگر او سید مهدی قاضی طباطبایی، فرزند سید علی قاضی بود که در علوم غریبه و حکمت و عرفان، شهره بود.
تدریس
حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله تدریس‌های اوست. او همچنین حدود ۱۷ سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله را درس داده که کتاب دروس «معرفة الوقت و القبلة» محصول آن درس‌هاست.
شاگردان
در طیّ سالیان طولانی تدریس آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی تعداد فراوانی از دروس او بهره برده‌اند؛ از جمله:
مهدی شب‌زنده‌دار،
سید محمدرضا مدرسی یزدی،
اسماعیل منصوری لاریجانی،
داوود صمدی آملی،
حسن رمضانی،
مهدی احدی،
سید یدالله یزدان پناه،
نورالله طبرسی،
سید حسن شجاعی کیاسری
اندیشه‌ها و آثار
آیت‌الله حسن‌زاده آملی، آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، ریاضیات، نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی نوشته، اما عمده آثار و اندیشه‌های او بر محور قرآن، فلسفه و عرفان است.
تألیفات علامه حسن زاده آملی از زبان خودشان
برای اینکه نفس را مشغول باید داشت که حکما فرموده‌اند نفس را مشغول بدار وگرنه او تو را مشغول می‌کند، تعلیقات و حواشی بر کتب درسی از معقول و منقول و رسائل و جزوات در موضوعات و فنون گوناگون نوشته‌ام.
۱- شرح نهج البلاغة به نام تکملة منهاج البراعه به عربی در پنج جلد که تکمله منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة مرحوم میرزا حبیب اللّه خویی است و مقدمه آن به قلم استاد علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی- رضوان اللّه تعالی علیه- در تقریظ کتاب مزّین است.
۲- رساله‌ای در ولایت و امامت.
۳- رساله‌ای در رؤیت و عدم آن بر مشرب حکمت و کلام.
۴- رساله‌ای در لقاء اللّه بر منهل عرفان.
۵- رساله‌ای به نام فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الأرباب.
۶- رساله‌ای در صبح و شفق و تحقیق در صبح صادق و کاذب و بیان طایفه‌ای از آیات و روایات در این موضوع.
این پنج رساله در تکمله نامبرده به مناسباتی که پیش آمده است درج شده است.
۷- تصحیح و اعراب اصول کافی ثقة الاسلام کلینی- قدّس سرّه- که در دو جلد طبع شده است.
۸- رساله‌ای در ضبط اسماء روات احادیث به نام اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال که در آخر جلد اول کافی مذکور به طبع رسیده است.
۹- تصحیح خلاصه منهج الصادقین در تفسیر قرآن تألیف مرحوم ملافتح اللّه کاشانی.
۱۰- رساله‌ای در قرائت حفص بن سلیمان و ابوبکر بن عیّاش راویان عاصم ابن ابی النجود بهدلة که در آخر تفسیر منهج مذکور بطبع رسیده است. علت تألیف این رساله این بود که تفسیر منهج چه کبیر آن و چه خلاصه آن، به قرائت ابوبکر از عاصم ترجمه به فارسی شده است و قرائت متداول قرآن به قرائت حفص از عاصم است و قرائت عاصم همان قرائت امیر المؤمنین علی- علیه السلام- است مگر در ده کلمه قرآن چنانکه امین الاسلام طبرسی قدّس سرّه در تفسیر مجمع البیان بدان تصریح فرموده است. و این مطلب را در رساله فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب ربّ الأرباب نقل کرده‌ایم که:
ان قراءة عاصم هی قراءة امیر المؤمنین علی بن ابی طالب- علیه السلام- الّا فی عشر کلمات ادخلها ابوبکر فی قراءة عاصم حتی استخلصت قراءة علی- علیه السلام.
و علامه حلّی- رضوان اللّه علیه- در منتهی فرمود:(اضبط هذه القراءات السبع عند ارباب البصیرة هو قراءة عاصم المذکور بروایة أبی بکر بن عیاش). و در تذکره فرمود:
(ان هذا المصحف الموجود الآن هو مصحف علی- علیه السلام-).
راقم سطور در تدوین این رساله بسیار زحمت کشیده است. ولی ناگفته نماند که تصحیح تفسیر و رساله ما در قرائت که به انضمام آن چاپ شده است در ظهر کتاب به نام استاد علامه شعرانی- رضوان اللّه علیه- نوشته شد و این بنده به پاس احترام استاد متعرض ناشر نشد. و خود آن جناب از این عمل ناشر ناراحت شده بود و علّت عمل ناشر استفاده از شهرت مرحوم استاد بود- اللهم لا تجعل الدنیا اکبر همّنا-.
۱۱- تصحیح خزائن مرحوم نراقی با مقدمه و حواشی و تعلیقات اینجانب به عربی و فارسی.
۱۲- تصحیح کلیله و دمنه فارسی به قلم ابوالمعالی نصر اللّه منشی با مقدمه و حواشی و مآخذ اشعار و امثال و ترجمه دو باب آخر آن به فارسی به قلم اینجانب.
۱۳- انسان کامل از نظر( از دیدگاه) نهج البلاغه.
۱۴- خلاصه رساله فوق.
این دو رساله به مناسبت هزاره نهج البلاغه به ساحت مبارک اهل ولایت آن بنیاد خیر نهاد اهدا شد و به طبع رسید.
۱۵- تصحیح نصاب الصبیان با مقدمه و تحشیه آن، مزیّن به تقریظ مرحوم استاد شعرانی.
۱۶- کتابی به نام دروس معرفة الوقت و القبله به عربی. در این کتاب جمیع مسائل وقت و قبله و هلال را به صورت چندین درس بر مبنای ریاضی بوجوه و طرق عدیده آورده‌ایم و بسیاری از آیات و روایات درباره آنها را شرح کرده‌ایم و به اقوال کتب فقهیّه متعرض شده‌ایم و آنچه را که احتیاج به شرح داشت بیان کرده‌ایم و بر آنچه که نظر داشته‌ایم نظر داده‌ایم و مباحث متفنّنه بسیاری در آن کتاب آورده‌ایم که هر درس آن خود رساله‌ای جداگانه است.
۱۷- شرح زیج بهادری به فارسی.
۱۸- تعلیقات بر اسفار صدر المتالهین بخصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن به تفصیل.
۱۹- تعلیقات بر اول تا آخر شرح خواجه طوسی بر حکمت اشارات ابن سینا. و به تصحیح کامل آن از روی چندین نسخه شرح اشارات که در اثنای سه دوره تدریس آن به تمام و کمال تاکنون اشتغال داشتم، توفیق یافتم.
۲۰- تعلیقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزواری.
۲۱- رساله‌ای در مناسک حج و پاره‌ای از مسائل فقهیه در موضوعات عدیده.
۲۲- تعلیقات بر هشت باب معانی شرح مطول تفتازانی.
۲۳- شرح فصوص فارابی یکدوره کامل آن به فارسی.
۲۴- رساله‌ای در تجرد نفس ناطقه که در اثبات این مدّعی تاکنون بیش از هفتاد دلیل از کتب پیشینیان نقل کرده‌ایم و به ذکر آیات و روایات و مطالب مفید بسیار در این باب تبرّک جسته‌ایم.
۲۵- رساله‌ای در توقیفیّت اسماء.
۲۶- رساله‌ای در ردّ جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین بر مبنای حکمت متعالیه.
۲۷- رساله‌ای در مراتب و درجات قرآن مجید.
۲۸- دیوان اشعارم که ابتدای آن مزین به تقریظ استاد حکیم میرزا مهدی إلهی قمشه‌ای- قدّس سرّه- به خطّ خود آن جناب است.
۲۹- تعلیقات و حواشی بر دوره اصول اقلیدس و شرح صدور آن به تحریر خواجه طوسی. در تصحیح این کتاب از روی چندین نسخه خطّی، که سه دوره به تدریس آن در حوزه علمیه قم توفیق یافته‌ام، زحمت بسیار کشیده‌ام.
۳۰- تعلیقات و حواشی بر اکرمانالاؤوس به تحریر خواجه طوسی، از آغاز تا انجام آن به تفصیل که خود به منزله شرحی بر آن است.
این کتاب در مثلثات کروی و بخصوص در شکل قطاع کرّی (شکل مانالاوس) بحث کرده است. و در ترتیب کلاسیکی ریاضیات به اصطلاح دانشمندان ریاضی ما از متوسطات است. این کتاب گرانقدر را در مدّت سه سال تحصیلی در حوزه علمیه قم یک دوره تدریس و آن را از روی چندین نسخه خطی تصحیح کامل کرده‌ایم و در تعلیق و تحشیه آن بسیار زحمت کشیده‌ایم و در این کار اثری قیّم به جا گذاشته‌ایم.
۳۱- تعلیقات بر اکرثاوذوسیوس از بدو تا ختم آن.
۳۲- تعلیقات بر مساکن از اول تا آخر آن.
۳۳- رساله‌ای در میل کلّی و مسائل متعدد هندسی و نجومی که در اقبال و ادبار معدل النهار و منطقة البروج در بیان بعض از آیات قرآنی بحث کرده‌ایم.
۳۴- رساله‌ای در علم اوفاق، که بیش از هفتاد درس است و به صورت دروس تنظیم شده است.
۳۵- رساله‌ای در ظل( تانژانت).
۳۶- رساله‌ای در تفسیر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
۳۷- رساله‌ای در سیر و سلوک.
۳۸- الهی نامه.
۳۹- کتابی در نکات علمیه به نام هزار و یک نکته.
۴۰- رساله‌ای در تکسیر دائره و بیان نسبت محیط بقطر دائره یعنی بحث از پی.
۴۱- رساله‌ای در تحصیل بعد بین المرکزین که شرح مقاله‌ای از مجسطی بطلیموس است.
۴۲- دروس معرفت نفس به فارسی که تاکنون در حدود یکصد و پنجاه و پنج درس نوشته شده است.
۴۳- رساله‌ای مفصل و مبسوط در اتحاد عقل و عاقل و معقول.
۴۴- رساله‌ای در مثل( مثل افلاطونی) و عالم مثال و مثل معلقه.
۴۵- وجیزه‌ای در تجدد امثال عارف و حرکت جوهری حکیم.
۴۶- تعلیقات بر آغاز تا انجام تحفة الأجلّة فی معرفة القبلة، تالیف مرحوم سردار کابلی.
۴۷- رساله‌ای در تضاد.
۴۸- رساله‌ای در علم.
۴۹- رساله‌ای در جعل.
۵۰- تعلیقات بر شرح قیصری بر فصوص محیی الدین عربی.
۵۱- تعلیقات بر قبله ملا مظفر.
۵۲- مآخذ و مصادر نهج البلاغة و استدراکات بر آن.
۵۳- تعلیقات بر شرح علامه حلی بر تجرید خواجه طوسی قدس سرهما.
۵۴- رساله‌ای به نام مفاتیح المخازن که در حقیقت تکمله مقدمات دوازده‌گانه علامه قیصری بر شرح فصوص شیخ اکبر است.
۵۵- شرح فصوص محیی الدین به فارسی یک دوره کامل آن.
۵۶- رساله انه الحق.
۵۷- نهج الولایه.
۵۸- دروس اتحاد عاقل به معقول.
۵۹- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم.
۶۰- قرآن هرگز تحریف نشد.
۶۱- سی فصل در معرفت وقت و قبله.
۶۲- شرح باب توحید حدیقه سنائی غزنوی، و شرح ابیاتی از غزلیات خواجه حافظ، و حواشی بر شرح نیشابوری بر مجسطی و رسائل و جزوات و تعلیقات دیگر که حاجت به ذکر آنها نیست چنانکه حاجت به ذکر آنچه هم گفته‌ایم نبود.
فلسفه
سید یدالله یزدان‌پناه، از شاگردان حسن‌زاده آملی، معتقد است استادش، فلسفه و عرفان اسلامی را در مسیر واحدی می‌بیند و دین، فلسفه و عرفان را یکپارچه می‌داند. وی همچنین معتقد است حسن‌زاده آملی بیشترین تاثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است. حسن‌زاده آملی ادعای «یونانی بودن فلسفه اسلامی» را رد می‌کند و معتقد است که اندیشه‌های فلاسفهٔ پیش از اسلام سطحی است و فیلسوفان اسلامی این اندیشه‌ها را عمق داده و به تعبیر او «پخته‌اند».
آیت‌الله حسن‌زاده آملی، آثار فلسفی فراوانی دارد؛ از جمله «الاصول الحکمیه»، «رساله جعل»، «رساله رؤیا»، «رساله نفس الأمر»، «رساله نهج الولایه»، «رساله فی التضادّ»، «ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین»، «ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات»، «تصحیح و تعلیق شفا»، «تصحیح و تعلیق اشارات»، و «تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام کلامی».
قرآن سرچشمه معارف
حسن‌زاده آملی، قرآن را سرچشمه معارف الهی می‌داند. از نظر او نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، اصول کافی، بحار الانوار و دیگر جوامع روایی از قرآن سرچشمه گرفته‌اند و مرتبه نازل قرآن هستند. به باور او، گفتارهای امامان معصوم بازگشت به قرآن دارد.
عرفان
دین از نظر حسن‌زاده آملی، شناخت خداست و این معرفت، از آنجا که دامنه‌دار و گسترده است، شامل معرفت اسماء افعال، احکام و کتاب خدا می‌شود. به باور او، حقیقت عرفان همین معرفت‌هاست و عرفان اصیل انسان‌ساز، در اتصال به قرآن است، و امامان معصوم، معلمان بشر و سفیران الهی هستند که دستورالعمل‌های انسان‌ساز، یعنی قرآن را برای بشر توضیح می‌دهند.
بخشی از آثار حسن‌زاده آملی، درباره عرفان است؛ از جمله «الهی نامه»، «رساله لقاءالله»، «رساله إنه الحق»، «شرح فصوص الحکم»، «عرفان و حکمت متعالیه»، «تصحیح رساله مکاتبات، «رساله مفاتیح المخازن» و «رساله‌ای در سیر و سلوک».
آثار ادبی
بخشی از آثار حسن‌زاده آملی، تألیفات ادبیِ فارسی و عربی است؛ از جمله «تصحیح کلیله و دمنه»، «تصحیح گلستان سعدی»، «مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(ع)»، «تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان»، «دیوان اشعار»، «ده رساله فارسی»، «هزار و یک نکته» و «الهی نامه».
تصحیح و حاشیه‌نگاری
حسن‌زاده آملی، به تصحیح بسیاری از آثار مهم و همچنین حاشیه‌نگاری بر آنها پرداخته است؛ از جمله «تصحیح نهج البلاغه»، «تصحیح تفسیر خلاصة المنهج»، «تصحیح کتاب شفا»، «تصحیح اسفار اربعه»، «تصحیح کتاب کشف المراد»، «تصحیح و حاشیه بر تمهید القواعد صائن الدین» و «شرح بر فصوص قیصری».[۲۹] او همچنین کتاب الخزاین احمد نراقی در علوم غریبه را به همراه علی اکبر غفاری تصحیح و حاشیه زده است.
انتتهای پیام/۴۱۲۹/
انتهای پیام/
با استفاده مجدد از زبالههای زیستی:
