وقتی پای شهروندان به پژوهش باز می‌شود/ آغاز فصلی نو در روابط مردم و دانشمندان

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا، ستاد ملی هفته پژوهش و فناوری، شعار خاصی را برای هر یک از روزهای این هفته در نظر گرفته است که هر روز در یک گزارش ویژه به بررسی  آن شعار می‌پردازیم. شعار مصوب برای روز یکشنبه 23 آذر «پژوهش و فناوری، مشارکت ملی» است.

یکی از اهداف برجسته هفته پژوهش و فناوری بی‌تردید ارتقای مشارکت ملی در زمینه‌های علمی است. بدین منظور راه‌حل بدیهی افزایش امکانات و بودجه و پشتیبانی از مؤسسات آموزش عالی، پژوهشکده‌ها و نهادهای علمی‌فرهنگی است. در عین حال نباید از عموم مردم غافل شد. با بالا رفتن سرعت پیشرفت علم و فناوری، شکاف میان محیط‌های دانشگاهی و عموم مردم بیش از هر زمان دیگری حس می‌شود. ازاین‌رو باید به طرق مختلف این شکاف را کاست.

یکی از آسان‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌ها برای افزایش مشارکت عمومی در حوزه پژوهشی، به کارگیری و بهره‌مندی از دانشمندان داوطلب موسوم به شهروند-دانشمند در پروژه‌های دانشوری شهروندی(Citizen science) است. منظور از پروژه‌های دانشوری شهروندی، مشارکت دادن افراد عادی جامعه در فعالیت‌های علمیِ رایج است.

شهروندان چگونه می‌توانند شهروند-دانشمند باشند؟

 به طور کلی برای برپایی چنین برنامه‌ای لازم است افراد غیردانشمند یا اصطلاحاً شهروند-دانشمند در  فرایندهای علمی مشترکی با دانشمندان (یا افراد حرفه‌ای آموزش‌دیده و دارای مدارک تحصیلات تکمیلی) در یک زمینه علمی مشخص همکاری کنند. البته این بدین معنی نیست که شهروند-دانشمندان لزوماً فاقد تحصیلات دانشگاهی هستند یا در تحقیقات دیگری شرکت نکرده‌اند، بلکه مسئله این است که این افراد در حقیقت به طور حرفه‌ای در پروژه سِمتی ندارند و همچنین پاسخگوی یک نهاد بالادست نیستند.    

برنامه‌های شهروند-دانشمند در بسیاری از رشته‌ها مانند نجوم، فیزیک، بیوشیمی، علوم اعصاب و... انجام می‌گیرد. خصوصاً پیش از دوران کرونایی، با انجام جستجوی ساده وب با پروژه‌های علمی زیادی در حوزه‌های گوناگون روبه‌رو می‌شدید که می‌توانستید به صورت غیرحرفه‌ای در آن مشغول به کار شوید. پروژه‌های شهروند-دانشمند در دهه گذشته محبوبیت بیشتری را در کشورهای جهان پیدا کرده است.

چرا شهروند-دانشمند مهم است؟

شهروند-دانشمندان می‌توانند فضای علمی را هم برای جامعه علمی و هم برای عموم مردم تغییر دهند. تصور کنید همین چند ماه پیش افرادی که حتی فرق ویروس و باکتری را نمی‌دانستند، برای درمان کووید-19 نسخه تجویز می‌کردند. آیا اگر سطح سواد علمی عمومی مردم بالا بود، چنین توصیه‌هایی خریدار داشت؟ ازاین‌رو مشارکت عمومی در پروژه‌های تحقیقاتی، دارای این ویژگی مثبت است که آگاهی عمومی را نیز بالا خواهد برد.

به طور کلی شهروند-دانشمندان را می‌توان به یکی از سه رده زیر طبقه‌بندی کرد: (1) یاری‌دهنده، که در آن شهروندان صرفاً داده‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. (2) همکار، جایی که شهروندان همچنین داده‌ها را تجزیه‌و‌تحلیل یا تفسیر نیز می‌کنند. یا (3) تولیدکننده مشترک علم، جایی که شهروندان در تمام سطوح پروژه  از طراحی سوال تحقیق تا تجزیه و تحلیل داده‌ها شرکت فعال دارند.

شهروند-دانشمندانِ «یاری‌دهنده» و «همکار» کمک می‌کنند تا آزمایش‌ها، اکتشافات یا تحقیقات در مقیاس بزرگ انجام شود. آنها مجموعه داده‌های بزرگ و متنوعی را برای دانشمندان فراهم می‌کنند و گزافه نیست اگر بگوییم که بدون وجود آنها چنین داده‌هایی هم در دسترس نمی‌بود و تحقیقات جامع صورت نمی‌پذیرفت. در حال حاضر بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی بدون مشارکت علمی شهروندان قابل پیاده‌سازی نیست و تلاش‌های داوطلبانه گسترده شهروند-دانشمندان امکان انجام تحقیقات با مقیاس وسیع را به‌سرعت و با سرمایه نسبتاً اندک فراهم می‌کند.

علاوه بر این، چنین پروژه‌هایی این فرصت را برای تعامل دوطرفه بین مردم عادی و دانشمندان فراهم می‌سازد تا افراد تبادل نظر داشته باشند. چنین تعاملی هم افزایش سواد عمومی شرکت‌کنندگان در پروژه را به همراه دارد و هم  در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌ها تأثیرگذار است.

شهروند-دانشمند در کجا فعالیت دارد؟

از مزیت‌های حضور در چنین پروژه‌هایی این است که افراد می‌توانند بدون آمادگی قبلی و بدون سابقه علمی برجسته در پروژه‌های سطح بالا مشارکت داشته باشند به شرطی که وقت یا ابزار لازم را به همراه داشته باشند. به عنوان مثال، یک دوره بیوبلیتز(bioblitz) ممکن است چند ساعت وقت فرد را بگیرد، به همین دلیل لازم است قبل برای آن برنامه‌ریزی کرده باشد.

بیوبلیتز یک دوره فشرده نظارت بیولوژیکی است که طی آن تلاش می‌شود همه گونه‌های زنده در منطقه‌ای مشخص ثبت شود. بدین منظور گروه‌های دانشمندان، طبیعت‌گرایان و داوطلبان در یک دوره زمانی مستمر(به عنوان مثال، ۲۴ ساعت) در این مطالعه فشرده شرکت می‌کنند. یکی از  اهداف عمومی بیوبلیتز این است تا  مردم به تنوع زیستی علاقه‌مند شوند. این پروژه‌ها را معمولاً  برای تشویق بیشتر به مشارکت عمومی  در پارک‌ها یا مناطق نزدیک به شهرها برگزار می‌کنند.  

یکی دیگر از پروژه‌های دانشوری شهروندی از طریق برنامه iNaturalist  قابل دسترس است. iNaturalist  یکی از برنامه‌های محبوب محیط زیستی در جهان است که با مشارکت بیش از 400 هزار دانشمند، طبیعت‌گرا، فعال محیط زیست و شهروند-دانشمند صورت می‌پذیرد و به شناسایی گیاهان و حیوانات محلی کمک می‌کند. شهروند-دانشمندان می‌توانند با ثبت و اشتراک‌گذاری مشاهدات خود، داده‌های طبقه‌بندی‌شده و تحقیقاتی را برای دانشمندان فراهم کنند تا درک بهتری نسبت به محیط زیست اطراف ما ایجاد شود. بسیاری از پروژه‌های علمی صرفاً مبتنی بر مشاهدات هستند و از طریق برنامه‌های تلفن همراه از جمله GLOBE Observer و Mosquito Habitat Mapper ، PlantNet ، Zooniverse suite و eBird در دسترس قرار می‌گیرند.

شهروند-دانشمندان مشارکت عمومی را می‌افزایند

داده‌ها حاکی از آن است که مشارکت در پروژه‌های شهروند-دانشمند به بهبود سواد و درک عمومی افراد معمولی نسبت به مسائل علمی کمک کرده است. مطالعات نشان می‌دهد که شرکت‌کنندگان پس از حضور در چنین پروژه‌هایی، همواره با درک بیشتری نسبت به روند علمی و دانشی عمیق‌تر درباره حوزه‌ای که در حال تحقیق در آن بوده‌اند، کار خود را به پایان رسانده‌اند. در عین حال، افرادی که در یک پروژه علمی شهروندی شرکت کرده‌اند، نسبت به افرادی که اهل چنین پروژه‌هایی نیستند، اعتماد به نفس بالاتری دارند و تمایل بیشتری برای شرکت در پروژه‌های آینده و بحث در مورد مسائل علمی دارند.

دانشمندان همچنین از کمک شهروندان سود می‌برند. یک شبکه علمی از شهروند-دانشمندان، پژوهشگران را قادر می‌سازد تا داده‌های گوناگونی را از جانب افراد مختلفی در مکان‌های مختلف دنیا به طور هم زمان مشاهده کنند(و مورد بهره‌برداری قرار دهند). شهروند-دانشمندان نه تنها این داده‌های قابل مصرف را عرضه می‌کنند بلکه خود نیز می‌توانند آن را تجزیه‌و‌تحلیل کنند. این موضوع کمک بزرگی به دانشمندان خواهد کرد زیرا در بسیاری از مواقع دانشمندان به دلیل محدودیت زمان و منابع، قادر به جمع‌آوری و تجزیه‌و‌تحلیل مجموعه داده‌های بزرگ نیستند.

انتهای پیام/پ