عبدالباقی بغدادی؛ فقیه ریاضیدان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

محمد بن عبدالباقی بغدادی (442-535ق) ریاضی‌دان و فقیه مسلمان است.

در بصره یا به قولی در بغداد متولد شد. از او در منابع با لقب‌های «قاضی بیمارستان» (قاضی المارستان)، «فَرَضی»، «بزّاز» و «انصاری الکعبی» یاد شده است. به نوشته ابن اثیر  بغدادی از ابواسحاق بَرمَکی و دیگران روایت کرده است.

اطلاعات ما از زندگی او بسیار اندک است و همین اندازه می‌دانیم که در جوانی به بغداد رفت و در منطق و حساب و هیئت و دیگر شاخه‌های علوم اوایل و همچنین فقه تبحر یافت و در منطق و حساب و فقه به مراتب بالایی رسید. وی در رجب سال 535 در بغداد وفات یافت و چنان‌که ابن جوزی در المنتظم آورده، در جوار تربت بشر حاقی به خاک سپرده شد.

بغدادی در دوران حیات آثار مهمی را در ریاضی پدید آورد که این آثار عبارت‌اند از:

1. شرح المقالة العاشرة‌من کتاب اقلیدس، از اصل عربی این کتاب اثری در دست نیست اما قفطی نوشته است: «شرحی بر عاشره منسوب به قاضی ابی محمد بن عبدالباقی بغدادی فَرَضی، معروف به قاضی بیمارستان، به خط مصنف نزد من هست و فی‌الواقع شرحی نیکوست». همچنین نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مجلس، به نام شرح المقالة العاشرة من کتاب اقلیدس فی اصول المقادیر نگه‌داری می‌شود.

در مقدمه این نسخه آمده است که عمر بن علی بن غیلان کتابی در شرح مقاله دهم اصول اقلیدس از «قاضی ابوبکر محمد بن عبدالباقی قاضی مارستان بغداد» دیده است. مؤلف این نسخه خطی ادعا کرده که این شرح چیزی جز قرار دادن مقادیر عددی در قضایای مقاله نبوده است. این کتاب چنان اهمیتی داشت که گراردوی کِرمونایی آن را به لاتین ترجمه کرد و این ترجمه در سده نوزدهم میلادی دو بار به چاپ رسید  و در اروپا بسیار مخورد توجه قرار گرفت. عنوان لاتینی این کتاب در ترجمه کرمونایی رساله تقاضی راجع به کتاب دهم اصول اقلیدس است. گفتنی است که جورج سارتون که رواج این کتاب را به علت کاربردهای عددی مهم می داند، در انتساب آن به قاضی شک دارد. چنان که گفته شد، علت اهمیت این کتاب در غرب، مثال‌های عددی آن برای اتحادهای جبری بود. در مقاله دهم اقلیدس، این اتحادها به‌صورت هندسی بیان و ثابت شده است.

2. الرسالة فی تقریب اصول الحساب فی الجبر و المقابله، نسخه‌ای خطی از این کتاب در ظاهریه دمشق محفوظ است. این کتاب با تعریف جبر و مقابله آغاز می‌شود. نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه ایاصوفیه استانبول نگه‌داری می‌شود. عنوان نسخه خطی الرسالة المهذّبیّه فی الحساب الهوائیة است اما موضوع و آغاز کتاب دقیقاً مانند نسخه دمشق است؛ بنابراین، احتمالاً این دو کتاب یکی است.

3. جداول الجیب المحلول دقیقةً دقیقةً، نسخه‌ای خطی از این کتاب در کتابخانه قاهره نگه‌داری می‌شود. روزنفلد و ماتویفسکایا این کتاب را نوشته عبدالباقی بغدادی دانسته‌اند، اما بروکلمان (ج 2 ذیل، ص 1023)، خاورشناس آلمانی، نام مؤلف این کتاب را محمد بن محمد بغدادی آورده است.

4. الطبقات فی شرح المساحات، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه عمومی لنینگراد و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه فاتح استانبول محفوظ است. عنوان کتاب در اواسط مقدمه آن به صورت الطبقات فی شرح المساحات آمده که این عنوان کمتر شناخته شده است. 

درباره عبدالباقی و آثارش اطلاع بیشتری در دست نیست. سوتر، خاورشناس سوئیسی نیز اسم او را در ردیف کسانی آورده که از زندگی آنان اطلاعی به دست نیامده است.

انتهای پیام/4104/