مبارزه با خام فروشی یعنی شکستن کمر تحریم/ نگاه به دانشگاه در حل مشکلات صنعت نفت

گروه سیاسی خبرگزاری آنا-معصومه رضاییان؛ ایران از نظر ذخایر و منابع معدنی جزو کشورهای غنی دنیاست. با وجود این نگاهی به وضعیت معیشت در کشور حاکی از نامناسب بودن عملکرد اقتصادی بر خلاف دارا بودن منابع عظیم طبیعی به ویژه نفت و گاز است که مهمترین عامل آن پایین بودن رشد اقتصادی و به کار گیری سیاست‌های اقتصادی ناکارآمد و توجیه ناپذیر است.

وابستگی به فروش نفت همچنین در میزان آسیب پذیری کشور در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موثر است؛ بنابراین صحبت از اقتصاد بدون نفت می‌تواند راهکارهایی را برای برون رفت از معضلات کشور باشد. چرا که اقتصاد دانان معتقدند فروش نفت، صدور ثروت و درآمد حاصل از فروش نفت به منزله درآمد حاصل از فروش ثروت است.

تحقیقات نشان می‌دهد حدود 90 درصد از منابع و ثروت‌های طبیعی ایران به‌طور خام به کشورهای دیگر صادر می‌شود؛ البته در برخی بخش‌ها عملیات تکمیلی و تبدیلی انجام می‌گیرد، اما حجم آن در تناسب با خام‌فروشی مواد چشمگیر نیست. همچنین درآمدهای حاصل از منابع طبیعی، جایگزینی برای سرمایه انسانی می‌شود و از سرمایه گذاری روی این منبع عظیم بالقوه جلوگیری می‌کند این مسأله اهمیت آموزش را در میان نخبگان کم رنگ می‌کند.

رهبر انقلاب اسلامی در دیدار استادان دانشگاه‌ها ورود جدی و عالمانه دانشگاه به مشکلات کشور را به عنوان راه حل اساسی معرفی کرده و می‌فرمایند: چندین بار به مسئولان عالی‌رتبه دولتی توصیه کرده‌ام که دیدگاه‌های متنوع اساتید اقتصاد را جمع‌آوری و از آنها استفاده کنند، زیرا دیدن و شنیدن این نظرات راهگشاست. رهبر انقلاب اسلامی، «صنعت» را زمینه‌ای دیگر برای ورود پیشرفت‌آفرین و رونق‌بخش دانشگاه‌ها برشمردند و با تأیید تصویب فرصت مطالعاتی یک‌ساله برای اساتید در صنعت، گفتند: دانشگاه باید از نزدیک با مشکلات صنعت آشنا شود و آنها را حل کند تا نیاز نباشد برای حل مشکلات صنعت نفت یا صنعت برق چشم به بیگانگان بدوزیم.

رهبر معظم انقلاب در دیدار هفتم ماه مبارک رمضان -دوم خرداد نودوهفت- با مسئولان نظام، برای چندمین بار خسارات خام فروشی برای کشور را تبیین کردند و فرمودند: «اقتصاد نفتی -یعنی تکیه‌ اصلی به فروش نفت خام- یکی از عیوب اساسی اقتصاد ما است؛ آن حرفی را که بنده بیست سال قبل گفتم و بعضی از مسئولینِ دولتهای آن روز با نگه کردنِ چه‌جوری! یک لبخندی زدند و از آن عبور کردند که گفتم ما بایستی به جایی برسیم که هروقت اراده کردیم بتوانیم درِ چاه‌های نفتمان را ببندیم، بگوییم ما می‌خواهیم سه ماه نفت صادر نکنیم و این در اختیار ما باشد.»

ایشان اضافه کردند: «این را بعید نباید دانست؛ این چیزی است ممکن. حالا گفته میشود که مشتری‌ها از دست می‌روند و مانند این حرف‌ها؛ نه، راه‌هایی برای همه‌ این‌ها وجود دارد. ما اسیر نفت نباشیم؛ امروز ما اسیرِ نفتیم، ما توی مشت نفتیم؛ نفت هم دست ما نیست. تولیدش دست ما است، [امّا] قیمت‌گذاری‌اش دست دیگران است، امکان فروشش دست دیگران است، تحریمش به دست دیگران است؛ ما در واقع اسیر نفتیم، [ولی] نفت باید اسیر ما باشد، نفت باید در اختیار ما باشد؛ این یک سیاست قطعی است.»

رهبر معظم انقلاب تاکید کردند: «نفت یک سرمایه‌ ملّی است. البتّه سال‌های طولانی‌ای خواهد گذشت تا این سرمایه تمام بشود امّا خب تمام خواهد شد. ما عادت کرده‌ایم که نفت را یعنی این ذخیره‌ی ملّی را از زیر زمین می‌آوریم بیرون و بدون هیچ ارزش افزوده‌ای می‌فروشیم. خب اقلّاً کار کنیم، ارزش افزوده برایش درست کنیم؛ هم نفت را، هم گاز را -حالا [برای] گاز یک مقداری [ارزش افزوده در] پتروشیمی و مانند اینها درست می‌شود امّا نفت همین‌جور دارد میرود- اینها اشکالات اساسی ما است. بایستی وابستگی را روزبه‌روز به نفت کم کنیم. این هم این نکته است.»

همچنین ایشان در فروردین 94 در حرم رضوی بر تدوین برنامه‌ برای جلوگیری از خام فروشی تاکید کردند: «پیشرفت علم و فنّاوری به پیشرفت اقتصاد کمک می‌کند؛ بنگاه‌هایی که دانش‌بنیان هستند می‌توانند به اقتصاد ملّی کمک کنند. یکی از کارهای لازم، نهضت کاهش خام‌فروشی است. اینکه من چندی پیش راجع به وابسته بودن اقتصادمان به نفت اعتراض کردم و در سخنرانی گفتم، ناظر به این است. ما باید کاری کنیم که خام‌فروشی بتدریج کاهش پیدا کند، تا اینکه بکلّی از بین برود؛ باید ارزش افزوده ایجاد کرد.»

ایشان در دیدار شرکت‌کنندگان در هشتمین همایش ملی نخبگان جوان در مهرماه سال 93 هم بار با تاکید بر مضرات خام فروشی اظهارداشتند: «در کشورى و اقتصادى که متّکى به منابع زیرزمینى است و ثروت باد آورده در آن کشور حاکم است، نخبه، نه شناسایى می‌شود، نه جذب می‌شود، نه اصلاً احتیاج به نخبه احساس می‌شود. وقتى قرار شد که ما این ثروت ذخیره‌ى تاریخى خودمان را از زیرِ زمین بکشیم بیرون، مدام خام‌فروشى کنیم، به حالت «بچّه‌پول‌دارىِ ملّى» - این‌جورى بگوییم؛ مثل بچّه‌پول‌دارها که قدر پول را نمیدانند، هرجور دستشان بیاید خرج می‌کنند - کشور را بخواهیم اداره کنیم، آنجا نه نخبه شناسایى می‌شود، نه به نخبه احساس احتیاج می‌شود، نه نخبه میتواند نقش ایفا کند. نتیجه هم همین می‌شود که سرنوشت کشور مى‌افتد دست آن کسانى که سیاست‌گذاران کلانِ دنیاى نفت و منابع زیرزمینى‌اند.»

رهبر معظم انقلاب در مرداد سال 91 و در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش بنیان هم خام‌فروشی را دامی برای کشور دانستند و تصریح کردند: این میراث سال‌های متمادی قبل از انقلاب است و متأسفانه کشور گرفتار آن شده است و باید تلاش شود که ملت ایران از این تله نجات پیدا کند.»

«ایشان رسیدن به باور و موقعیتِ بستن اختیاری درب چاه‌های نفت و توقف خام‌فروشی مواد خام و معدنی را بسیار مهم ارزیابی و تأکید کردند: رسیدن به این شرایط با تکیه بر علم و از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان امکان‌پذیر است.»

اسدالله قره‌خانی سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس در تشریح خسارات خام فروشی برای کشور به خبرنگار آنا گفت: پیشینه‌ خام فروشی در کشور ما به سال‌های بسیار قبل باز می‌گردد. هر عقل سلیمی‌ می‌گوید باید از خام فروشی پرهیز شود، اما متأسفانه تاکنون اراده و عزم لازم برای این کار وجود نداشته است. مضاف بر اینکه اصل 44 قانون اساسی دیگر به دولت و وزارت نفت اجازه ساخت پالایشگاه را نمی‌دهد و دولت تنها 20 درصد آن را در اختیار دارد.

وی اضافه کرد: پالاشگاه‌های واگذار شده به سازمان‌های عمومی و غیردولتی هم که می‌بایست از درآمدهای پالایشگاه‌هایشان در طرح‌های توسعه، بازسازی، به روز کردن و پیش برد طرح‌های جدید استفاده کنند، در مدیریت پایشگاه و توسعه بخش پالایشگاهی ناکارآمد بوده‌اند؛ بنابراین تنها گزینه باقی‌مانده بخش خصوصی است.

نماینده مردم علی آبادکتول در مجلس با بیان اینکه بخش خصوصی هم توانمندی خرید پالایشگاه‌ را ندارد، تاکید کرد: هر پالایشگاه دو یا سه میلیارد دلار قیمت دارد؛ مگر اینکه ما بخش خصوصی را به سمت پالایشگاه‌های «ری مینی فاینری» با ظرفیت 50 هزار بشکه ببریم که البته یکبار در سیراف پالایشگاه میعانات گازی را روی 60 هزار بشکه تعریف کردیم؛ لکن آنجا هم توفیقی نداشتیم.

این عضو کمیسیون انرژی مجلس با بیان اینکه پالاشگاه آناهیتا در کرمانشاه، پالایشگاه هرمز در جنوب و پالایشگاه کاسپین همگی در دستور کار هستند و مطالعات اولیه هم صورت گرفته است، تصریح کرد: تنها مشکل در این زمینه تأمین مالی است که بخش خصوصی به دلیل مشکلات موجود رغبتی برای جلو آمدن ندارد.

قره‌خانی اضافه کرد: مراکزی مانند سازمان گسترش و نوسازی، ایمیدرو، قدیر، شستا و ... می‌توانند پای کار بیایند اما می‌گویند پول نداریم؛ حال آنکه ما پالایشگاه‌ها را مجانی در اختیار اینها گذاشتیم.

این نماینده مجلس با بیان اینکه مجلس تنها در این زمینه تکلیف قانونی دارد و نظارتی دارد، تصریح کرد: وقتی از وزارت نفت سوال می‌کنیم، می‌گویند ما فقط 14.5 درصد از تولیدات را می‌گیریم که با این مبلغ حتی وزارتخانه را هم نمی‌شود اداره کرد؛ مابقی درآمدها به خزانه می‌رود و صرفه بودجه عمومی و هزینه‌های جاری می‌شود و این بزرگترین مشکل است و گرنه چاره‌ای جز رفتن به سمت پالایشگاه سازی نداریم.

وی اظهارداشت: جذابیت کارهای پالایشگاهی به لحاظ اقتصادی برای بخش خصوصی کمتر از پتروشیمی و مراکز تولیدی دیگر است؛ به همین دلیل سرمایه گذاران کمتر به سراغ آن می‌آیند. مگر شرکت‌های بزرگ مانند مانند توتال، BP و ... که رغبت نشان می‌دهند و مشکلات خاص زنجیره‌ای خود را هم دارند. یعنی می‌خواهند نفت خام را خودشان استخراج کنند و قرار داد ببندند، خودشان پالایش کنند و توزیعش هم بر عهده خودشان باشد یعنی سه هزار تا جایگاه سوخت را خودش توزیع کند. سوخت با کیفیت تولید می‌کند و قیمت را هم به صورت گالنی خودش تغییر دهد که اینها همه قدرت مانور آنها را بالا می‌برند و این برای ما خوب نیست.

سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس دلیل بی‌رغبتی بخش خصوصی برای حضور در عرصه پالایشگاهی را اینگونه بیان و خاطرنشان کرد: وقتی بخش خصوصی پای کار می‌آید و می‌خواهد پالایشگاه بزند، ما برایش تعیین تکلیف می‌کنیم که باید بنزین و گازوئیل تولیدی را به فلان قیمت بفروشی؛ بخش خصوصی هم چنین شرایطی را قبول نمی‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید ناصر موسوی لارگانی عضو کمیسیون اقتصادی مجلس هم معتقد است که باید در اقتصاد به سمت کاهش خام فروشی برویم و با ذکر مثالی به آنا گفت: یک کوپه سنگ یا قطعه‌ای از سنگ‌های معدنی را با قیمت جزئی صادر می‌کنند و بعد قطعات آن را با چند برابر قیمت دوباره وارد می‌کنند. این در حالی است که در کشور ما تکنولوژی فرآوری سنگ وجود دارد.

نماینده مردم فلاورجان در مجلس با بیان اینکه در باز دید از یک نمایشگاه در اصفهان شاهد آن بودم که تولید کنندگان داخلی سنگ‌های فرآوری شده خود را به کشورهای اروپایی صادر می‌کنند و شرکت‌هایی در آن نمایشگاه حضور داشتند که حتی سنگ خام را از کشورهای دیگر به ایران آورده و برای صادرات فرآوری می‌کردند. این یعنی ما صنعت فرآوری سنگ‌های معدنی را در کشور داریم؛ اما عده‌ای به خاطر اینکه دنبال سود شخصی هستند و می‌خواهد راحت پول به دست بیاورند، مواد را به صورت خام صادر می‌کنند که سنگ یک نمونه از آن است.

موسوی لارگانی تاکید کرد: مواد خام معدنی دیگر مانند سرب، روی و ... هم در کشور امکان فرآوری دارد؛ متاسفانه صادر می‌شود و این کمترین ضرر و زیانش این است که اشتغال را از کشور می‌گیرد. در صورتی که یکی از بزرگترین مشکلات کشور نبود امکانات اشتغال است؛ بنابراین اگر فرآوری در کشور جدی گرفته شود، تعداد قابل توجهی نیروی کار را جذب خواهد کرد.

وی با تاکید بر اینکه فرآوری محصولات معدنی می‌تواند ارز‌ آوری خوبی برای کشور داشته باشد، بیان داشت: صادرات مواد به صورت خام این امتیاز را از کشور می‌گیرد و در حالی که ما بزرگترین مخازن و منابع را در اختیار داریم، آن جایگاهی که از نظر صادرات باید در دنیا داشته باشیم را نداریم.

این عضو کمیسیون اقتصادی مجلس با اشاره به سابقه ایران در بهره‌گیری از ذخایر نفتی، گفت: نفت از قرن‌ها پیش در ایران وجود داشته است، اما اینگونه نبوده که به فکر ساخت پالایشگاه و پتروشیمی برای فرآوری مواد خام و صادرات آن به کشورهای دیگر باشیم و همواره راه راحت را رفته‌ایم؛ نفت خام را با قیمت ناچیز می‌فروشیم و تنها یکی از فرآورده‌های آن را دوباره به چند برابر قیمت نفت خامی که فروخته‌ایم، می‌خریم.

این نماینده مجلس خاطرنشان کرد: اگر به جوانان و نخبگان میدان می‌دادیم، به راحتی می‌توانستیم بساط خام فروشی را در کشور جمع کنیم؛ اما متأسفانه تاکنون این مهم فدای سودجویی‌ها و منافع عده‌‌ای شده که فقط به فکر پول و جیب خود هستند.

عضو کمیسیون اقتصادی مجلس تاکید کرد: یکی از وظایف اصلی مجلس شورای اسلامی بحث نظارت است که متأسفانه مغلول مانده است. نهاد قانون گذاری باید روی مقوله خام فروشی نظارت جدی داشته باشد و درباره آن تحقیق و تفحص کند و به منابع و ذخایری که امکان فرآوری آن در کشور وجود دارد، اجازه صادرات مواد خام ندهد و ممانعت از خام فروشی را به قانون تبدیل کند.

مهرداد لاهوتی عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس هم به آنا گفت: کشور ما دارای منابع و ذخایر عظیم انرژی‌هایی از قبیل نفت و گاز است که ما به دلیل نبود برنامه این منابع را به صورت خام در اختیار کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره قرار می‌دهیم و کالاهای مصرفی خودمان را با صد برابر قیمت از آنها می‌خریم که جای تأسف فراوان دارد.

این نماینده مجلس با بیان اینکه کشور ما رتبه سوم دنیا از نظر ذخایر گاز را داراست و باید تا کنون راهی برای جلوگیری از این خسارت‌ها پیدا می‌کردیم، تصریح کرد: نفت در جهان کنونی به یک معادله سیاسی تبدیل شده است. بنابراین کسانی که قدرت گرفتن جمهوری اسلامی را بر نمی‌تابند، منابع و ثروت‌های ملی ما را مایه تهدید خودمان قرار داده‌اند و متأسفانه تعیین قیمت نفت هم برعهده ما نیست؛ آنها هر وقت بخواهند قیمت را بالا می‌برند و هر زمان بخواهند زمین می‌زنند.

عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس با تاکید بر اینکه اگر نفت خود را فرآوری و به کالا تبدیل کنیم سود بیشتری خواهیم برد، خاطرنشان کرد: فروش نفت هم با تقویت صنعت پتروشیمی تضمین می‌شود. کشورهایی که نفت ندارند نفت ما را می‌خرند و به کالا تبدیل می‌کنند و دوباره به خودمان می‌فروشند.

باید پذیرفت تلاش برای تضعیف اقتصاد ایران توسط آمریکا به هیچ وجه محدود به اقداماتی مانند تحریم بانک مرکزی، بیمه نفتکشها و تحریم خرید نفت نمی‌شود. چرا که دشمنان سعی دارند با برهم زدن نظم اقتصادی کشور به هدف خود یعنی فشار برای عقب نشینی در محور مقاومت برسند؛ بنابراین جلوگیری از خام فروشی و تبدیل منابع و ذخایر به محصولات قابل صادرات است؛ زیرا محصولات پتروشیمی در لیست تحریم‌ها نیست و فقط نفت خام سبک و سنگین در این لیست غیرقانونی قرار دارد.