از واقع‌گرایی لیبرال تا آرمان‌گرایی انقلابی در تاسیس نهادهای انقلابی

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری آنا از بنیاد تدوین اندیشه‌های امام خمینی در دانشگاه‌ها، به عقیده جان فورن[۱]، جنبش های موفق انقلابی حداقل باید بتوانند قدرت دولتی را به چنگ آورند؛ براین اساس باید دولت قبلی سرنگون شود؛ زیرا در صورت پابرجایی روندهای آن انقلابیون در به دست آوردن قدرت لازم برای ایجاد تغییر ریشه‌ای وکلی در جامعه شکست می‌خوردند.(۱) نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر مولفه عنصر ولایت فقیه، نخستین بار در اندیشه شیعه، همراه با تاسیس جمهوری اسلامی ایران ظاهر شد. اندیشه امام(ره) آشکارا بر رهیافت ایجابی دولت و تاکید بر ولایت سیاسی فقیه استوار است.(۲) نظریه جمهوری اسلامی کوشش می‌کند، حضور مجتهدان در زندگی سیاسی را با آرمان‌ها و نهادهای مردم سالاری جدید همنشین کند. در این بین ایجاد نهادها و بنیادهای سیاسی و قانونگذاری مبتنی بر مدار قرآن و سنت جریان می‌یابد.(۳)

امام خمینی (ره) حتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در اندیشه تشکیل حکومت اسلامی و سازوکارهای آن بودند. پس از اوج گیری نهضت و قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲، در حالی که نیاز به تحول اساسی احساس می‌شد، نظریه سیاسی امام خمینی(ره) در قالب کتاب «ولایت فقیه یا حکومت اسلامی» در سال ۱۳۴۹ منتشر شد و برنامه آینده مشخص گردید. این کتاب نشان داد راهبرد امام(ره) برای آینده، برنامه محور، واقع بینانه و دارای جنبه‌های ایجابی و اثباتی برای تشکیل حکومت اسلامی مبتنی بر نقش مرجعیت شیعه بود. با این وجود مخالفت با نهادها و جایگاه ولایت فقیه به مرکز ثقل نیروهای لیبرال و چپ تبدیل شد که در ادامه به کشمکش‌های درونی و تصفیه انجامید.

از بازرگان تا بنی‌صدر و سازهای ناکوک با نهادهای انقلابی تا به امروز

پس از پیروزی انقلاب، شرایط و تحولات داخلی و بین المللی، رهبران و تشکل‌های انقلابی از جمله شورای انقلاب را بر آن داشت که برای رفع نیازمندی‌های انقلاب و دفاع از دستاوردهای تحرک مردمی، بنیانگذاری نهادهای انقلابی را بسیار جدی دنبال کنند. از این رو نهادها و سازمان‌های انقلابی با تعریفی خاص و با ماهیت انقلابی نشات گرفته از بطن جامعه و انقلاب با فرمان امام خمینی(ره) تاسیس شدند. اندیشه امام(ره) مبتنی بر «واقع گرایی»(شرایط روز و نیاز فوری به نظام سازی) و «آرمانگرایی»(حاکم کردن ارزش‌ها و ایدئولوژی انقلابی و دینی) توامان بود، که دستیابی به آرمان‌ها را از رهگذر تثبیت، حفظ و افزایش قدرت به وسیله ی نهادهای جدید انقلابی، می‌دید.

از همان ابتدا، مخالفت‌هایی از سوی برخی به ظاهر انقلابیون، منافقین و مسئولان با این نهادها شکل گرفت و اتهاماتی نظیر برچسب «موازی کاری» یا «تندروی» را به آنها می‌زدند. سپاه پاسداران، کمیته‌ها، دادگاه‌های انقلاب، بسیج و جهادسازندگی برخی از مهم ترین این نهادها هستند.

از دیدگاه حضرت امام(ره) حفظ پیروزی به دست آمده، از اصل آن‏ دشوارتر است: «...الآن ما در مشکل حفظ نظام جمهوری اسلامی هستیم، ... لکن بقای این پیروزی مشکل‏تر از خود آن پیروزی است که به دستتان آمد، نگهداریش مشکل است. باید همه کوشش کنید که این چیزی که به دست آوردید نگه دارید.» (۴)

از ماه‌های نخست، بقای پیروزی، در اصطکاک با دولت موقت و سپس دولت بنی صدر قرار گرفت. بازرگان با اعتقاد به ملی گرایی باصطلاح اسلامی عملا محدودیت‌هایی را برای صدور انقلاب و نظریه ام القرایی ایجاد کرد.

صیانت واقعی

هرچند دولت موقت و بنی صدر در تلاش برای انحلال نهادهای انقلابی بودند اما رهبر کبیر انقلاب ضمن حمایت بسیار از این نهادها، هشدارهایی نیز درباره اقدامات خودسرانه و خارج از قانون به مسئولان این نهادها می دادند. ایشان در دیدار با مسئولان و فرماندهان سپاه پاسداران در روز ۲۶آذرماه سال ۱۳۵۸ شدیدا به اقدامات خارج از قانون هشدار می‌دهند: «آنهایى که به اسم اسلام مشغول شده‏اند به تبلیغات، و به اسم اسلام مشغول شده‏اند به اعمال سر خودى؛ اینها کرمهایى هستند که باطن این نهضت را به فساد خواهند کشید... یک قدرت اجرایى مى‏خواهد که این اشخاص هر جا یک شلوغى کردند، اینها را بگیرند و محاکمه‏شان کنند، ... هر کس در هر جا، یک تفنگى داشته دست خودش گرفته، و به اسم «کمیته» و به اسم «پاسدار» و به اسم [بسیج‏]، هر که هر چه دلش مى‏خواهد، هر کارى دلش مى‏خواهد مى‏کند.» (۵)

ولی در عین حال امام خمینی (ره) هرگز اجازه نمی‌دادند که انقلاب و نهادهای انقلاب از سوی افراد نااهل و مدعی انقلاب، تخطئه شوند. تعارضات پیش آمده در تفسیر انقلاب و انقلابی گری یکی از علل اختلافات دولت موقت و بنی صدر با نهادهای انقلابی و کارکردهای آنها بود. برخورد منفعلانه دولت بازرگان با تحولات انقلاب و عدم سازگاری با خصلت انقلابی، یکی از دلایل اصلی پایان کار آن بود. عاملیت اجرای خط مشی عمومی در پارادایم دولت- ملت، بوروکراسی است. سیاستگذاری انقلابی در چارچوب منظومه "امت-امامت" به دولت به مثابه عاملیت سیاست‌ها، نقدهایی وارد می‌کند و خواستار مشارکت مردم در اجرا است. برای نمونه امام(ره) در پیام برای تشکیل نهضت سواد آموزی ماهیت ضدبورکراتیک نهادهای انقلابی را تصریح می‌کنند: «اکنون بدون از دست دادن وقت و بدون تشریفات خسته کننده، برای مبارزه با بیسوادی به طور ضربتی و بسیج عمومی قیام کنیم... و وزارت آموزش و پرورش با تمام امکانات به پاخیزد و از قرطاس بازی و تشریفات اداری بپرهیزد.» (۶)

منشا اختلاف‌نظرها، در نگاه به انقلابی‌گریست

مشکلی که از بازرگان و بنی صدر تا به امروز درباره فهم ماهیت شکل گیری نهادهای انقلابی وجود داشته و دارد، دقیقا بر اساس عدم درک "انسان انقلابی" در چارچوب انقلاب اسلامی برای جهاد در حوزه‌های مختلف است. در نظام امت-امامت، امام خطوط کلی انقلاب در دوره‌ها و حوزه‌های گوناگون را مطرح می‌کنند؛ به عنوان نمونه، امام خمینی(ره) درباره ضرورت سازندگی پس از انقلاب و استمرار حضور مردم در این امر صحبت می‌کنند، سپس از مردم می‌خواهند که در این زمینه‌ها وارد میدان جهاد شوند، آنگاه به وسیله جمعی از انسان‌های انقلاب، طرحی برای سازماندهی نیروی اجتماعی انقلاب تدوین می‌شود، پس ازآن طرح به امام ارائه گردیده و امام پس از ارزیابی، فرمان تشکیل عمومی یک نهاد انقلابی برای شکل دهی به جبهه مبارزات انقلاب در آن زمینه را می‌دهند. نهضت خمینی(ره) در نهادهای انقلاب اسلامی تداوم پیدا می‌کند و مردم با سامانی که در این نهادها پیدا می‌کنند، همچنان در مسیر مبارزه باقی می‌مانند. با وجود چنین نهادهایی است که حضور مردم فراتر از تعاریف کلاسیک، به متن اداره و پیشبرد امور کشور راه می‌یابد.

انتظارات انقلابی و وضعیت طاغوتی وزارتخانه‌ها، موجب نارضایتی شدید امام(ره) از دولت موقت بود و همین موارد موجبات تشکیل و کارکرد ضروری نهادهای انقلابی را مشخص کرد: «ملت عدالت می‌خواهد، اتاق بزرگ نمی خواهد، ملت وزارتخانه می خواهد، وزارتخانه اسلامی.» (۷) ایشان خطاب به دولت موقت می‌فرمایند: «ضعیفید آقا! تا ضعیفید زیر بار اقویا هستید.»(۸)

نهادهای انقلابی، سد راه تفکرات لیبرال

با وجود تجربیات دولت موقت، بنی صدر نیز پس از انتخاب به عنوان نخستین رئیس جمهور تاریخ ایران، ساز مخالفت با نهادهای انقلابی را کوک کرد و تلاش وی برای انحلال دادگاه‌های انقلاب، سپاه پاسداران وکمیته‌ها و نیز تحت کنترل درآوردن قوه قضایه و صدا وسیما به شکست انجامید. بعد از آشکار شدن خیانت‌های بنی صدر و رسوائی جریان لیبرال، امام با چنین تعبیری از آنها یاد می‌کنند: «ما اشتباه کردیم و استغفار می‌کنیم. انقلاب از این ناحیه ضربه خورد، نمی‌شود که ما‏‎ ‎‏حکومت اسلامی داشته باشیم و افراد اسلام شناس را از تصدی امور منع کنیم.!‏»(۹)

اعتقاد به مثمرثمربودن نهادهای انقلابی تا به امروز نیز در نظام استمرار داشته ولی با این وجود برخی از دولت‌ها همچنان به دنبال انحراف افکار عمومی از واقعیت این نهادها و متهم کردن آنها به موازی کاری هستند. برای مثال در تقابل با سپاه، گاهی آن را «برادران قاچاقچی» می‌نامند و گاهی «دولت با تفنگ»! تجربیات تاریخ ۴۰ ساله انقلاب به ویژه اوایل آن ثابت می‌کند، درک انقلاب اسلامی می‌تواند به فهم نهادهای انقلابی کمک شایانی کند. رهبر معظم انقلاب در سخنانی تاکید می‌کنند: « نهادهای انقلابی به خاطر اتکای به نفس، به خاطر جرات در اقدام، به خاطر توکل به خدا، به خاطر باور به نیروی ذاتی خود، در هرجا وارد شده‌اند، توانسته‌اند کار خوب انجام دهند.» (۱۰)

------------------------------

پی‌نوشت‌ها:

۱- فورن؛ جان، نظریه پردازی انقلاب‌ها، مترجم فرهنگ ارشاد، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲، ص ۳۲

۲- فیرحی؛ داود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۷، صص ۲۴۲-۲۴۱

۳- همان، ص ۲۷۳

۴- صحیفه امام، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ج‏۱۸، ص ۲۸۱

۵- همان، ج‏۱۱، ص: ۳۱۲-۳۱۸

۶- همان، ج ۱۱؛ صص ۴۴۴-۴۴۶

۷- همان، ج ۶ ص ۳۲۹

۸- همان

۹- فصلنامه حکومت اسلامی؛ کارآمدی نظام جمهوری اسلامی، مصاحبه؛ مصاحبه شونده: هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، شماره ۱۵، (بهار۷۹) ص ۶۰

۱۰- بیانات در دیدار جمعی از مردم قم‌ در سالروز قیام ۱۹ دی/ ۱۹ دی ۱۳۷۹