نمایشگاه کتاب و سطح عمومی فکر ایرانی!

امسال و تا روز سه شنبه (19/2/1396) ، موفق شدم سه روز را در نمایشگاه کتاب حضور داشته باشم. سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب، در نقطه ای قرار دارد که می توانست زمینه برگزاری یک نشست عالمانه را در بررسی سی سال تاریخچه نمایشگاه کتاب فراهم سازد. نشستی برای بررسی نقاط قوت و ضعف، و بررسی حرکت و مسیری که هر ساله و در طول این سی سال در حوزه های مختلف، برای بهبود آن برداشته شده است. فکر می کنم کسی به فکر چنین نشستی نبوده یا من در برنامه ها ندیدم. خوشبختی من در این است که به دلیل این که همراه همکارانم برای کتابخانه تاریخ خرید می کنم، و مجبورم هر اثر خوب یا بدی را در حوزه تاریخ بخرم، به تک تک غرفه ها سر می زنم و آثار عرضه شده را با نگاه خریداری می بینم.

اما اکنون می خواهم آنچه این سه روز نظرم را جلب کرد بیان کنم:

در حوزه کتاب های عربی، باید بگویم، اولا و همچنان، بیش از شصت درصد نمایشگاه در بخش عربی، آثار موسسات و ناشران ایرانی یا وابسته به دولت ایران است که کارهای عربی منتشر می کنند. این بخش ضمنا شامل چندین ناشر شیعی عمومی لبنانی هم می شود که آثار عامه پسند شیعی را منتشر می کنند و شاید دو درصد آثارشان هم تازه و قابل ارزیابی علمی نیست. ناشران از کشورهای عربی مختلف، و غالبا سوریه و لبنان، شمار زیادی از آنان هر ساله و بیش از بیست سال است به تکرار می آیند و چیزی که برای آنان اهمیت ندارد، علم است. در مقابل، با چند عنوان کتاب تازه اما از نظر موضوع تکراری، چشمشان غالبا به جیب طلاب اهل سنت است که از نقاط مختلف ایران می آیند و همچنان دنبال صحیح بخاری و شروح آن و آثار فقهی هستند. می ماند اندکی از ناشران لبنانی یا سوری و احیانا اردنی و کسانی که نمایندگی از شماری از ناشران عرب دارند. آنها اندکی آثار به درد بخور و قابل تامل دارند. این آثار هم، حاکی از تغییر کلی که در مسیر نوشته های نویسندگان و ناشران عرب است، و آن وارد شدن نویسندگان و ناشران عرب به بررسی و تحلیل مسائلی است که جهان عرب با آن درگیر است. این که این آثار چه قدر عالمانه است مهم نیست و غالبا هم نیست، اما در عوض، می توان گفت این ناشران از نشر آثار تراثی فاصله گرفته اند و از حوزه حتی تاریخ اسلام هم بیرون رفته است. بیشترین فروش کتاب های عربی، مربوط به آثار فکری و سیاسی و احیانا ادبی مربوط به حوزه تاریخ اندیشه و تحولات سیاسی معاصر است. اینها هم به قدری تکراری شده که گاهی تهوع آور به نظر می آید. از آنچه در این آثار به نظر می رسد، هیچ تحول علمی و پژوهشی را نمی توان سراغ گرفت، مگر آن که گفته شود آثار مهم و اصلی، به ایران نمی آید. (بنده از بخش لاتین بی خبر هستم.)

80 درصد ناشران بخش عمومی، ناشر کتاب‌های زردند!

اما در باره بخش ایرانی و سالن های ناشران عمومی، باید عرض کنم، مع الاسف، هشتاد درصد این ناشران، ناشر کتاب های زرد، اعم از آثار تاریخی، داستانی، و حتی مذهبی در سطح نازل هستند، آثاری در بخش شعر و ادب و قصه و کتاب سازی های وحشتناک و بی سروته، با جلدهای رنگارنگ و اسامی شگفت که بعضا، مثل هندوانه فروش ها، داد هم برای جلب مشتری می زدند و با نصف قیمت کتاب ها را می فروختند. این مساله، البته در تمام این سال ها با شدت و ضعف بوده، اما حالا فاجعه ای که رخ داده این است که برخی از ناشران هم که زمانی اعتباری داشتند، حالا برای حفظ و بقای خود به این وضع روی آورده اند. اما فارغ از آن، آن قدر تعداد اینها زیاد است که می توان گفت یکی در میان و گاه، چند تا در میان، آنها هستند که فضا را تصرف کرده اند. از این هشتاد درصد، باید ناشران مذهبی را نام برد که دریغ از یک کار خوب و جدی. همه شان به ترجمه آثار حدیثی پرداخته، آثاری در باره مسائل دینی منتشر می کنند که نه رنگ و لعاب خوبی دارد و نه محتوای درستی. قصه های دینی، نصایح و مواعظ، داستان ها و تفسیرهای متنوع و ترجمه های مکرر و عمدتا بازاری. متاسفانه، کمترین اقبالی هم از طرف بازدیدکنندگان نسبت به این کتاب ها صورت نمی گیرد و اغلب صاحبان آنها با حسرت به مراجعین نگاه می کنند، آن گونه که واکسی های کنار خیابان به کفش های مردم در حال عبور می نگرند. البته موارد استثناء هم هست، اما در کل برداشت من همین است که عرض شد.

از بیست درصد بقیه، می توان به چند گروه اشاره کرد. موسسات دولتی که هر ساله از یک و دو تا حداکثر ده پانزده اثر را منتشر می کنند، و در این باره، پشت شان گرم به پول های بادآورده ای است که برای پژوهش در اختیار آنها گذاشته می شود. شگفت که برخی از این یال و کوپال دارها، در طول اثر فقط دو سه اثر منتشر کرده اند. برخی هم البته بیشتر. از میان آنها اغلب نمی توان حدس زد که چه اندازه سودمند و عالمانه اند. اغلب آنها یک فضایی را اشغال کرده اند و کارهای منتشره در طول بیست سی سال را به علاوه آثار معدود تازه به نمایش گذاشته اند. جالب است که گاه پنج شش نفر هم آنجا را اداره می کنند و باید خوشبخت بود که سامسونگ و ایسوز و ال جی و آیفون، گوشی هایی برای آنها درست کرده اند که با آنها ور بروند و بازی کنند و خبر و جک بخوانند. برخی از موسسات دولتی، چند کتاب خاطره از جنگ دارند، برخی تعدادی کتاب در باره تاریخ معاصر، و شماری هم درباره وزارت خانه ها ومباحث مربوط به خودشان. اینها کمتر پژوهش درخوری دارند و اغلب جا را اشغال کرده اند، بدون آن که چیزی برای عرضه در یک نمایشگاه با این وسعت را داشته باشند. تأسف از موسساتی است که گاهی بیش از چند صد متر را در انحصار خود گرفته اند، در حالی که به عدد انگشتان دست، کتاب تازه ندارند.

دسته ای دیگر، ناشران سوسول هستند که آثاری در رمان و شعر منتشر می کنند و اغلب جوانان در اطراف آنها رفت و آمد دارند. اینها هم آثار تکراری فراوان دارند، و البته آثار جدیدی هم دارند که جذابیت دارد. دست کم دو ناشر بودند که صدها نفر در صف ایستاده بودند تا کتاب شعری را به امضای مولفش برسانند. باید خوشحال بود که برای کتاب در صف می ایستند، اما نباید امید داشت که اندیشه و فکر بدیعی از درون این قبیل آثار بیرون آید.

مسلما شماری از ناشران خط و ربط دار هستند که هدف مشخصی دارند و زمینه نگارشی معین. آنها در طول سال می کوشند آثاری زبده و عالمانه را منتشر کنند. برای تدارک آنها منت مولفان را می کشند، پول برای ویرایش می دهند، برای طراحی جلد هزینه می کنند، و آثاری بدیع فراهم می آورند. این آثار فراوان نیست، چون اساسا سوددهی قابل توجهی ندارد و همین امر رمز گرایش ناشران به کارهای بازاری و بی خاصیت است.

با اذعان و اعتراف به این که آثار خوب و تازه هم در نمایشگاه هست، بدون شک می توان گفت، شأن یک کشور هشتاد میلیونی بیش از این است که ملاحظه می کنیم، کشوری که چندین میلیون مخاطب فارسی زبان از هند تا کشمیر و از آنجا تا تاجیکستان و افغانستان دارد. کشوری که بیش از یک و نیم قرن است که دارالفنون دارد، و نزدیک صدسال است که از نعمت دانشگاه برخوردار است، باید دید چرا این وضع را دارد. گفته اند که مظفرالدین شاه گفته بود همه چیزمان به همه چیزمان می آید. راست است. ما ملتی هستیم متوسط، بلکه از صد با نمره 25، آن هم در خوشبینانه ترین صورت. کتاب هم، امر جدایی از امور دیگر نیست. وقتی به دانشگاه هایمان توجه نمی کنیم، باید هم شاهد این باشیم که استادان سهمی در ارائه علم ندارند. وقتی پایان نامه ها و رساله ها با آن وضع نکبت بار تدوین می شود، باید شاهد باشیم که آثار خوبی در حوزه علم پدید نمی آید. وقتی نمی توانیم کارهای پژوهشی روز داشته باشیم، باید شاهد تکرار چاپ کارهای قدیمی به صورت عکسی یا ترجمه های تکراری یا گزیده های بازاری و دانشجویی باشیم. به نظر می رسد مشکل کشور ما و بسیاری از کشورهای همجوار تغییر دولت ها نیست، بلکه رسوخ و نفوذ جهل در لایه های مختلف جامعه، مقدس شدن جهل، توهم داشتن دانش، تکبر و غرور برتری ایرانی بر سایر ملل، و ادعای بزرگی و بزرگ زادگی در همه سطوح است. فکر کنید در کشوری که هم اکنون بیش از ده میلیون بی سواد مطلق دارد، چه انتظاری بیش از ین می توان داشت؟

اعاذنا الله من شرور انفسنا و سیئات اعمالنا بحق محمد و آله.

* نویسنده و استاد تاریخ دانشگاه تهران