فراموشی دیجیتال؛ هشدار به نسلی که حافظه را با فناوری معاوضه کرده است

این تجربیات جامعه را دچار یک نگرانی جمعی درباره فناوری و آینده زندگی انسان کرده است، درباره اینکه اینترنت و فناوری‌های نوین ممکن است حافظه ما را تضعیف کنند. اینکه روند توسعه فناوری در بلندمدت چه معنایی خواهد داشت؟ آیا ما «فراموشکارتر» خواهیم شد، یا فقط در حال سازگاری با شیوه‌ای تازه برای استفاده از ذهنمان هستیم؟

موتور‌های جست‌و‌جو، نقشه‌های GPS و فناوری‌های دیگر می‌توانند توانایی ما برای یادگیری و به خاطر سپردن را تغییر دهند. اکنون دانشمندان در حال بررسی‌اند که هوش مصنوعی چه تاثیری خواهد داشت.

اصطلاحاتی اعم از فراموشی دیجیتال (Digital Amnesia) یا زوال مغز (brain rot) در میان پژوهشگران ترویج یافته است. اصطلاح فراموشی دیجیتال به جهت آن است که انسان اطلاعات را فراموش می‌کند، چون می‌داند یک دستگاه دیجیتال آن اطلاعات را ذخیره کرده است و اصطلاح زوال مغز نیز پیشنهاد انتشارات دانشگاه آکسفورد است، به جهت آن که انسان در اثر مصرف محتوای بی‌ارزش آنلاین، وضعیت روان‌اش تحلیل می‌رود.

دنیل شاکتر (Daniel Schacter) پژوهشگر حافظه در دانشگاه هاروارد، در این‌باره می‌گوید: حافظه‌مان را از دست می‌دهیم، زیرا دیگر از آن استفاده نمی‌کنیم.

تهدید کاذب یا واقعی

فناوری بیشتر از آنچه که فکر می‌کنیم بر انسان تاثیر گذاشته است. برخی مطالعات نشان می‌دهند اینترنت و فناوری‌های دیجیتال عملکرد ما را در وظایف خاص یادگیری و حافظه تضعیف یا تغییر می‌دهند.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند استفاده از GPS می‌تواند حافظه مرتبط با فضا را ضعیف کند. کسانی که با کمک GPS مسیر را یاد گرفته‌اند، وقتی باید همان مسیر را از حافظه بروند، به اندازه کسانی که هرگز مسیر را نرفته‌اند، دچار مشکل می‌شوند.

آدرین وارد (Adrian Ward)، روان‌شناس دانشگاه تگزاس، می‌گوید: جستجوی گوگل به افراد اعتمادبه‌نفس کاذب درباره دانششان می‌دهد. اما پژوهشگران می‌گویند هیچ مدرک قانع‌کننده‌ای وجود ندارد که فناوری به‌طور کلی اثر مخرب گسترده‌ای بر حافظه داشته باشد و ادعا‌هایی مثل «گوگل ما را احمق می‌کند» اغراق‌آمیز است.

خاطرات ساختگی و ربات‌های مردگان

انقلاب هوش مصنوعی پرسش‌های تازه‌ای به همراه آورده است. مدل‌های زبانی بزرگ که ابزار‌هایی مثل ChatGPT را تغذیه می‌کنند به سرعت در موتور‌های جست‌و‌جو و نرم‌افزار‌ها گنجانده می‌شوند، بخشی از تجربه روزمره بسیاری از مردم می‌شوند و ممکن است به شیوه‌هایی عمیق‌تر از جستجوی اینترنتی سنتی بر یادگیری و حافظه اثر بگذارند.

برخی پژوهشگران می‌گویند ربات‌های گفت‌و‌گو و ابزار‌های هوش مصنوعی دیگر می‌توانند مردم را از نظر شناختی تنبل کنند و حتی خاطرات کاذب، اما واقع‌گرایانه در ذهنشان بکارند. همین حالا از هوش مصنوعی مولد برای ساخت «ربات‌های مردگان» استفاده می‌شود. آواتار‌های دیجیتال از افراد درگذشته چیز‌هایی می‌گویند که آن فرد زنده هرگز نگفته بود. 

اثر بلند مدت استفاده از گوگل

انسان‌ها قرن‌هاست از فناوری برای کمک به حافظه‌شان استفاده می‌کنند، اعم از از چاپ گرفته تا عکس و دوربین فیلمبرداری. اما این ایده که اینترنت در حال تحلیل حافظه انسانی است، بعد از مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۱ مطرح شد. بتسی اسپارو (Betsy Sparrow)، روان‌شناس دانشگاه کلمبیا در نخستین آزمایش‌های خود گزارش دادند افرادی که با پرسش‌های سخت روبه‌رو می‌شوند، به‌طور غریزی به اینترنت و رایانه‌ها فکر می‌کنند، گویی بی‌قرارند که دنبال پاسخ بگردند.
در آزمایش‌های دیگر، شرکت‌کنندگان وقتی می‌دانستند یادداشت‌هایشان در رایانه ذخیره می‌شود، در به خاطر سپردن اطلاعات ضعیف‌تر بودند. آنها اغلب پوشه‌ای را که اطلاعات را در آن ذخیره کرده بودند بهتر از خود اطلاعات به یاد می‌آوردند. این مطالعه ایده «اثر گوگل» را مطرح کرد؛ اینکه مردم اینترنت را مثل یک بانک حافظه بیرونی به کار می‌گیرند و بنابراین حافظه خود را ضعیف می‌کنند.

اما همه دانشمندان با این نتیجه موافق نیستند. پژوهش‌های بعدی نشان دادند بازتولید این یافته‌ها ساده نیست. همین باعث شد بحث بالا بگیرد که آیا واقعا اینترنت در حال فرسایش حافظه انسان است یا ما فقط داریم با ابزار‌های تازه تطبیق پیدا می‌کنیم.

حافظه مشترک با اینترنت

دنیل وگنر (Daniel Wegner) روان‌شناس، دهه‌ها پیش نظریه‌ای به نام حافظه تراکنشی مطرح کرد. طبق این دیدگاه، انسان‌ها بار به خاطر سپردن اطلاعات را تقسیم می‌کنند؛ مثلا یک نفر تاریخ‌ها را به خاطر می‌سپارد و دیگری مسیر‌ها را. حالا به جای همکار یا شریک زندگی، این اینترنت است که بخش بزرگی از حافظه را به دوش می‌کشد.

تخمین اشتباه درباره حافظه

داستان فقط به فراموش کردن مسیر یا تاریخ محدود نمی‌شود. پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند جست‌و‌جو در گوگل باعث می‌شود افراد فکر کنند بیشتر از آنچه واقعا می‌دانند، بلد هستند. در یک آزمایش، کسانی که پاسخ پرسش‌ها را با گوگل پیدا کرده بودند، بعد‌ها اعتماد بیشتری به حافظه خود داشتند.

الیزابت مارش (Elizabeth Marsh) از دانشگاه دوک، در این‌باره توضیح می‌دهد: ساختار نتایج جست‌و‌جو که به شکل لینک‌ها و خلاصه‌های کوتاه نمایش داده می‌شود، نوعی حس آشنایی ایجاد می‌کند. این حس باعث می‌شود افراد میزان دانش خود را بیش از واقع تخمین بزنند. حالا که موتور‌های جست‌و‌جو خلاصه‌های تولیدشده با هوش مصنوعی را هم در صدر نتایج نشان می‌دهند، این خطر بیشتر شده است.

فراموشی دیجیتال یک هشدار است، اما پاسخ‌های علمی هنوز قطعی نیست. آنچه تاکنون روشن شده، این است که اینترنت و هوش مصنوعی می‌توانند برخی توانایی‌های حافظه مثل مسیریابی یا یادآوری جزئیات را ضعیف کنند، اما در عوض راه را برای یادگیری کارآمدتر و مدیریت بهتر منابع ذهنی باز کرده‌اند.

با زندگی در جهانی که هر روز بیشتر به دستگاه‌ها تکیه می‌کنیم، پرسش اینجاست که آیا حافظه ما در حال نابودی است یا فقط در حال تکامل و تطبیق با شرایط جدید؟ پاسخ نهایی هنوز در دسترس نیست. اما آنچه مسلم است، این است که رابطه انسان با حافظه‌اش دیگر هرگز مثل گذشته نخواهد بود. رابطه ما با حافظه در حال تغییر است. به جای اینکه همه چیز را در ذهن خود نگه داریم، حالا یاد گرفته‌ایم بخشی از بار شناختی را در زندگی به دستگاه‌ها، اینترنت و اکنون به هوش مصنوعی واگذار کنیم.