سوگ در فضای مجازی؛ یادبود‌های دیجیتال آرامش می‌آورند یا زخم را تازه می‌کنند؟

حساب‌های کاربری، پیام‌ها، عکس‌ها و حتی پروفایل‌های مجازی انسان‌ها پس از مرگ همچنان در فضای دیجیتال باقی می‌مانند و برخی خدمات هوش مصنوعی قادرند به‌نوعی تعامل با محتوای متوفی را شبیه‌سازی کنند. این پدیده که به آن «میراث دیجیتال» یا (Digital Legacy) گفته می‌شود، چالش‌های روانی و اجتماعی جدی ایجاد می‌کند.

زینب حاج کاظمی روانشناس و استاد دانشگاه آزاد در همین رابطه در گفت‌وگو با آناتک پاسخ داد.

بازماندگان از دید روانشناسی چه واکنشی به «یادبود‌های دیجیتال» (مثل پروفایل فعال متوفی در شبکه‌های اجتماعی) نشان می‌دهند؟

واکنش‌ها می‌توانند بسیار متفاوت باشند. برخی افراد وقتی پروفایل‌ها یا پیام‌های قدیمی عزیزانشان را می‌بینند، حس آرامش پیدا می‌کنند و انگار بخشی از وجود آن فرد هنوز همراهشان است. برای مثال، ممکن است کسی که عزیزی را از دست داده بار‌ها به پیام‌های قدیمی او سر بزند و آنها را بخواند تا حس تسلط بر غم خود پیدا کند.

 اما از سوی دیگر، برای بسیاری افراد مواجهه با این یادبود‌ها می‌تواند دردناک باشد؛ هر بار که پروفایل را ببینند، خاطرات فقدان دوباره زنده می‌شود، انگار دوباره خبر فوت را شنیده‌اند و این روند می‌تواند سوگواری آنها را طولانی‌تر کند و به سوگ حل‌نشده منجر شود. به طور کلی، یادبود‌های دیجیتال می‌توانند کوتاه‌مدت آرامش‌بخش باشند، اما در بسیاری از مواقع مانع پذیرش واقعی فقدان می‌شوند. همه چیز بستگی به شرایط فردی و روحی بازمانده دارد، اما بیشتر اوقات مشاهده می‌کنیم که سوگ در فضای دیجیتال حل نشده باقی می‌ماند و تسلط کوتاه‌مدت است.

آیا تعامل با هوش مصنوعی‌ای که صدای متوفی یا نوشته‌های او را بازسازی می‌کند، می‌تواند فرآیند سوگواری را تسهیل کند یا بیشتر آن را به تعویق می‌اندازد؟

این موضوع دو بعد دارد و مثل یک شمشیر دو لبه است. در کوتاه‌مدت می‌تواند آرامش‌بخش باشد؛ مثلاً شنیدن صدای دوباره‌ی عزیزی که فوت شده، از طریق هوش مصنوعی، باعث می‌شود فرد حس کند آن شخص هنوز کنار اوست. اما اگر این تجربه مداوم شود، بسیار خطرناک است.

در روانشناسی می‌دانیم که استفاده طولانی از مکانیزم‌های دفاعی مثل انکار می‌تواند وابستگی بیمارگونه ایجاد کند؛ فرد ممکن است بیش از حد به این ارتباط مجازی وابسته شود و واقعیت مرگ را نپذیرد. این حالت به «سوگ تعویق‌یافته» یا «سوگ حل‌نشده» معروف است؛ یعنی ظاهر فرد آرام است، اما زخم فقدان هنوز درمان نشده است؛ بنابراین باید با احتیاط از این ابزار‌ها استفاده شود.

تفاوت بین «یادبود فیزیکی» (مثل مزار) و «یادبود دیجیتال» در تأثیر روانی بر خانواده چیست؟

 یادبود‌های فیزیکی معمولاً با رسوم و آیین‌های جمعی همراه هستند. برای مثال، خانواده و دوستان سر مزار می‌روند، کنار هم ابراز همدردی می‌کنند، گریه می‌کنند و دعایی می‌خوانند. این همدلی جمعی و تجربه آیینی باعث آرامش بازماندگان می‌شود و یک بعد اجتماعی و فرهنگی مهم در تسکین غم بازی می‌کند. در مقابل، یادبود‌های دیجیتال بیشتر تجربه‌ای خصوصی هستند؛ مثلاً فرد نیمه‌شب به پروفایل عزیز فوت‌شده مراجعه می‌کند یا پیام‌های قدیمی او را مرور می‌کند. این خلوت شخصی ممکن است به فرد کمک کند، اما، چون حمایت جمعی و آیین‌های فرهنگی همراه نیست، کارکرد روانی آن متفاوت است. به زبان ساده‌تر، آیین‌های جمعی و رفتن سر مزار، رابطه جمعی با غم ایجاد می‌کنند، اما استفاده از پروفایل و فضای مجازی بیشتر یک رابطه خصوصی با غم ایجاد می‌کند. از آنجا که انسان‌ها موجودات اجتماعی هستند و در سوگ به حمایت اجتماعی نیاز دارند، استفاده از یادبود‌های فیزیکی و حمایت جمعی بهتر است تا فرآیند سوگواری سالم‌تر طی شود.

از نظر سلامت روان، آیا باید قوانینی برای «پاک‌سازی دیجیتال پس از مرگ» وجود داشته باشد؟

بله، وجود قوانین شفاف ضروری است. فرض کنید شبکه اجتماعی به طور خودکار تولد فرد را یادآوری می‌کند و حالا آن فرد فوت شده است؛ این اتفاق می‌تواند برای بازماندگان بسیار دردناک باشد. همچنین ممکن است خانواده بر سر سرنوشت پروفایل دچار اختلاف نظر شوند. بهترین راه حل این است که فرد در زمان حیات مشخص کند که بعد از مرگ، حساب‌های کاربری او چه سرنوشتی داشته باشند؛ حذف شوند یا به حالت یادبود درآیند. چنین قوانینی هم از آسیب روانی بازماندگان جلوگیری می‌کنند و هم حریم خصوصی فرد متوفی را حفظ می‌کنند.

 آیا مواجهه نسل جوان با مرگ در فضای دیجیتال (دیدن پروفایل دوستان فوت‌شده، پیام‌های باقی‌مانده و …) سبک سوگواری آنها را تغییر داده است؟

 بله، نسل جوان تجربه متفاوتی دارند. بسیاری از آنها وقتی دوستی را از دست می‌دهند، تنها به مراسم ختم اکتفا نمی‌کنند و احساسات خود را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند؛ مثلاً عکس‌های قدیمی دوست فوت‌شده را استوری می‌کنند یا پست‌های قدیمی او را مرور می‌کنند و دلتنگی خود را ابراز می‌کنند. این کار باعث می‌شود که حمایت اجتماعی فوری دریافت کنند و احساس تنهایی نکنند. اما از آنجا که پروفایل و یادگاری‌های دیجیتال همیشه در دسترس هستند، احتمال دارد فرآیند پذیرش مرگ طولانی‌تر شود و سوگ حل‌نشده باقی بماند.به طور خلاصه، سوگ نسل جوان عمومی‌تر، رسانه‌ای‌تر و گاهی پیچیده‌تر و حل‌نشده‌تر از نسل‌های گذشته است.