سهم ۸۰ درصدی حوزه مواد پیشرفته از صادرات محصولات دانش‌بنیان/سند ملی توسعه علوم و فناوری‌های مواد پیشرفته تصویب می‌شود

خبرگزاری آنا-گروه علم و فناوری مواد پیشرفته کلید توسعه فناوری و تولید ثروت جوامع بشری است. در حال حاضر توسعه فناوری‌های حوزه مواد و ساخت پیشرفته در کشور‌های در حال توسعه برای رشد اقتصادی و بهبود شرایط زندگی جامعه بسیار اهمیت دارد؛ با توسعه فناوری‌های این حوزه می‌توان تولیدات محلی را تقویت و به جای واردات از محصولات داخلی استفاده کرد. همچنین توانایی صادرات محصولات داخلی نیز با توجه به بهبود کیفیت محصول و کاهش هزینه‌های تولید، افزایش می‌یابد و باعث رونق تجارت و افزایش درآمد صادراتی کشور می‌شود. 

این فناوری‌ها می‌توانند در ایجاد شغل و افزایش سطح اشتغال جامعه تحصیل کرده نیز بسیار موثر باشند. همچنین با تامین نیاز‌های مواد اولیه در داخل کشور به محدودیت‌های وابستگی به کشور‌های خارجی نیز کمک می‌شود.

اهمیت این موضوع باعث شد گفتگویی با مصطفی میلانی، دکترای مهندسی مواد و دبیر ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری انجام دهیم؛ ستاد تازه تاسیسی که در دولت سیزدهم شکل گرفت و شاید در دولت جدید ماموریت‌های آن در قالب ستادی دیگر دنبال شود.

مشروح گفتگو به شرح زیر است:

*آقای دکتر میلانی تکلیف ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته به عنوان ستاد تازه تاسیس معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری در دولت جدید چیست؟ آیا این ستاد با ستاد‌های دیگر ادغام می‌شود؟ در صورت ادغام شدن با ستاد‌های دیگر، برنامه‌ها و ماموریت هایش به کجا منتج می‌شود؟

میلانی: در حال حاضر ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته مانند گذشته روال قبلی خودش را سپری می‌کند. اگر هم تغییری در سیاست‌ها و موضوعات نداشتیم با  انرژی و توان گذشته کار‌هایمان را پیگیری می‌کنیم. اگر هر تغییری هم ایجاد شود، تغییر از جنس اداری نه ماموریتی است. ماموریت‌ها پابرجا هستند. شاید شکل و شمایل ستاد‌ها متفاوت باشد، اما ماموریت‌ها سر جای خودشان باقی هستند و با همان توان و قدرت قبل ادامه پیدا می‌کنند.

*برنامه‌ای هم برای معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ارائه داده اید؟ موضوع اصلی این برنامه‌ها چیست؟

میلانی: امسال، پر قدرت‌تر از سال قبل چهار موضوع مهم را پیش خواهیم برد. موضوع اولی که خیلی جدی طی ۵ - ۶ ماه ابتدای امسال پیگیری شد، بحث تصویب سند ملی توسعه علوم و فناوری‌های مواد پیشرفته و فرایند‌های نوین فرآوری مواد است. اکنون پیش نویس این سند در شورای علمی شورای انقلاب فرهنگی آماده شده است. محتوای این سند نیز برای اینکه متخصصان کشور نکات خودشان را ارائه دهند به روی سایت هم آفرینی شورای انقلاب فرهنگی بارگذاری شده است. پس از جمع آوری نکته نظرات مجموعه متخصصان و دانشمندان کشور به زودی در صحن عالی شورا مصوب خواهد شد. در این سند برنامه‌های ده ساله حوزه مواد و فرایند‌های فرآوری مواد مطرح شده است. این موضوع را به طور جدی پیگیری کردیم و توانستیم سه شنبه هفته گذشته پیش مصوبه اولیه آن را اخذ کنیم.

موضوع دوم، طبق بند سوم ماده ۹۹ برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی، دولت مکلف شده در حوزه مواد و ساخت پیشرفته اقدامات لازم برای جذب توانمندسازی نخبگان و تسهیل دسترسی به زیرساخت‌ها را انجام دهد. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری عهده دار این موضوع است ومکلف شده این کار را انجام دهد. در حال حاضر ما در این حوزه برنامه‌های خودمان را آماده و ارائه کرده‌ایم برای اینکه این بند از برنامه هفتم هم آماده شود. 

موضوع دوم، طبق بند سوم ماده ۹۹ برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی، دولت مکلف شده در حوزه مواد و ساخت پیشرفته اقدامات لازم برای جذب توانمندسازی نخبگان و تسهیل دسترسی به زیرساخت‌ها را انجام دهد. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری عهده دار این موضوع است ومکلف شده این کار را انجام دهد. در حال حاضر ما در این حوزه برنامه‌های خودمان را آماده و ارائه کرده‌ایم برای اینکه این بند از برنامه هفتم هم آماده شود

معاون سیاست گذاری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان نیز این موضوع را به معاون علمی پیشنهاد داده است. یکی از وظایف اصلی ما شکل دهی این بند از برنامه است تا بتوانیم در حوزه مواد و ساخت پیشرفته یک مرکز هم آفرینی ملی داشته باشیم و همچنین بتوانیم از توان زیرساختی و تخصصی کشور در حوزه‌های مورد نیاز استفاده کنیم و در حوزه توسعه فناوری نیز کار‌های مورد نیاز انجام شود.

موضوع سوم، ستاد سال گذشته اقدام به راه اندازی سه مرکز توسعه فناوری مشترک با عنوان سرامیک‌های دما بالا، لایه نازک و ساخت دقیق کرد. امسال باید زیرساخت‌های این سه مرکز با استفاده از منابع و طرح‌های کلان و پیشران و همچنین استفاده از منابع بخش خصوصی و منابع معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری تقویت شود.

موضوع چهارم، سال گذشته ایجاد سه مرکز شورابه‌ها، باطله‌ها و زنجیره ارزش ساخت افزایشی و بحث خالص سازی عناصر را در دستور کار قرار دادیم. امسال راه اندازی این سه مرکز را نیز پیگیری می‌کنیم. یکی از برنامه‌های ما برای امسال عقد تفاهم نامه این سه مرکز با مجموعه‌هایی دیگر است که در مذاکرات بعدی مشخص می‌شوند.

این چهار موضوع را که سال گذشته به صورت جدی پیگیری کردیم امسال نیز ادامه خواهیم داد. قصد داریم حداقل این سه مرکز را راه اندازی کنیم و بحث برنامه هفتم و موضوع‌های ذیل آن را به سرانجام برسانیم.

*برنامه ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته برای کاهش خام فروشی مواد چیست؟ آیا برنامه جدی برای پیشگیری از این موضوع در دستور کار خود دارد؟

میلانی: یکی از مهمترین کار‌هایی که ستاد بر عهده دارد، سیاست گذاری برای کاهش خام فروشی است. ما از همان ابتدا اعلام کردیم سیاست اصلی‌ در این حوزه کاهش خام فروشی است. تعریفی هم که در کاهش خام فروشی داشتیم این بود که حداقل باید یک حلقه به زنجیره ارزش محصولات تولیدی در کشور اضافه شود. این کار را به جد پیگیری کرده‌ایم امسال هم حتما این کار را پیگیری خواهیم کرد.

امسال در این حوزه دو تا سه برنامه و همایش را نیز برنامه ریزی کرده‌ایم و با دانشگاه‌ها و مجموعه پژوهشی مختلف این کار را انجام خواهیم داد تا این ترویج را در حوزه علم و فناوری کشور ایجاد کنیم که از هر محصولی تولید شده حداقل یک زنجیر ارزش به آن زنجیره ارزش آن محصول اضافه شود؛ به همین منظور یک دبیرخانه با همکاری دانشگاه علم و صنعت سال گذشته شکل گرفت تا هر ایده‌ای که از جامعه نخبگانی کشور ارائه می‌شود را برای کاهش خام فروشی در کشور پیگیری کند و به نتیجه برساند.

ما سال گذشته در حوزه ترویج برنامه‌هایی را اجرا کردیم. امسال نیز سعی کرده‌ایم آن برنامه‌ها را به صورت جدی پیگیری کنیم. به عنوان مثال برنامه‌هایی مانند مواد گپ را راه اندازی کردیم. در یکی از بخش‌های آن از تمام کسانی که در این حوزه فعال هستند برای حضور در این برنامه و گپ دعوت کرده‌ایم. در این گپ فعالان مواد و ساخت پیشرفته به صورت عمومی پیرامون پیشرفت‌ها، مسائل و چالش‌های این حوزه را با یکدیگر بحث و گفتگو می‌کنند.

در این برنامه اجازه می‌دهیم مجموعه‌های دانشی و شرکت‌های دانش بنیان، نقطه نظرات خودشان را ارائه دهند و جامعه نخبگان کشور این نقطه نظرات را نقد کنند. در نهایت با اجرای چند برنامه در این حوزه به وفاق برسیم. همه باید دست به دست هم دهند و به پیشرفت این حوزه کمک کنند.

هر فردی که تصور می‌کند در این حوزه حرفی برای گفتن دارد ما از حضور او در این برنامه استقبال می‌کنیم و از نقطه نظرات آنها بهره می‌گیریم. دبیرخانه‌این ستاد نیز هر ایده و راهکاری را در بحث کاهش خام فروشی وجود دارد، حمایت می‌کند.

*فکر می‌کنید با اجرای این برنامه‌ها چه نیاز و مشکلاتی از کشور برطرف می‌شود؟ اکنون با چه چالش‌هایی مواجه هستیم که با اجرای این طرح‌ها می‌توانیم سهم قابل توجهی در رفع مشکلات کشور داشته باشیم؟

میلانی: همان طور که رهبری چند وقت پیش در دیدار با مجموعه علمی کشور و هیئت دولت تاکید کردند، هر فناوری لایه‌های عمیقی دارد. عین کلام رهبری این بود که لایه‌های عمیق فناوری‌ها را باید شناخت و روی آن لایه‌ها مسلط شد. البته ایشان به ویژه درباره هوش مصنوعی نکاتی را گفتند و خیلی دقیق اشاره کردند که این لایه‌ها اکنون در دست دیگران است و باید تلاش کنیم به آن لایه‌های عمیق و ژرف و بحث‌های زیرساختی و به ویژه هوش مصنوعی در کشور دست پیدا کنیم.

یکی از آن لایه‌های عمیق مورد تاکید رهبری در حوزه هوش مصنوعی کشور می‌تواند مربوط به حوزه پردازشی باشد. در این بحث حوزه‌هایی مانند میکروالکترونیک و ساخت تراشه‌ها مطرح هستند. اگر در حوزه تراشه‌ها عمیق‌تر شویم، اکنون بحث استفاده از عناصر مورد استفاده در ساخت تراشه‌ها یکی از موضوع‌هایی محسوب می‌شود که در دنیا به جنگ تراشه‌ها معروف است. حوزه‌ای که خاص، ویژه در حوزه مواد و ساخت است.

یکی از آن لایه‌های عمیقی مورد تاکید رهبری در حوزه هوش مصنوعی کشور می‌تواند مربوط به حوزه پردازشی باشد. در این بحث حوزه‌هایی مانند میکروالکترونیک و ساخت تراشه‌ها مطرح هستند. اگر در حوزه تراشه‌ها عمیق‌تر شویم، اکنون بحث استفاده از عناصر مورد استفاده در ساخت تراشه‌ها یکی از موضوع‌هایی محسوب می‌شود که در دنیا به جنگ تراشه‌ها معروف است. حوزه‌ای که خاص، ویژه در حوزه مواد و ساخت است.

ما اگر بخواهیم این لایه را تفکیک کنیم، یکی از بحث‌های آن مواد و دیگری فناوری‌های ساخت دقیق است. زمانی که ما در حوزه تراشه‌ها می‌خواهیم به تکنولوژی‌های سه - چهار نانومتری دست پیدا کنیم، جزء فناوری‌های ساخت قلمداد می‌شود. این حوزه یکی از ماموریت‌های ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته است و نیاز به عناصری با خلوص بالای ۶ تا ۹ N داریم تا به آن دقت لازم برسیم. این موضوع نیز جزء لایه‌های عمیق فناوری محسوب می‌شود.

یکی از برنامه‌هایی هم که سال گذشته در ستاد شروع کردیم و فراخوانش را نیز دادیم، تحت زنجیره ارزش مواد نیمه هادی و خالص سازی عناصر است که در حوزه میکروالکترونیک و کوانتوم، یکی از اولویت‌های کشور محسوب می‌شود؛ موضوع اساسی و مهمی که می‌تواند طی سال‌های آتی ثمرات خودش را در این حوزه‌ها نشان دهد.

در هر کدام از حوزه‌هایی که کشور می‌خواهد سری در سر‌ها داشته باشد و حرفی برای گفتن داشته باشد وقتی ریز می‌شویم و به آن لایه‌های عمیقش وارد می‌شویم مشاهده می‌کنیم که یکی از آن حوزه‌ها بحث‌های عناصر و مواد خالص وفناوری‌های ساختی است که در آن حوزه استفاده می‌شود. تقریبا ۶ مورد از جمله هوش مصنوعی، کوانتوم، زیست فناوری، مواد ساخت و پیشرفته و میکرو الکترونیک در برنامه هفتم ذکر شده‌اند که باید در اولویت کشور باشند. در هر مورد ردپایی از موضوع‌هایی که مربوط به زیرساخت‌های حوزه مواد است وجود دارد. این امر نشان می‌دهد که باید از همین لحظه به روی این حوزه‌ها سرمایه گذاری کنیم که به امید خدا ثمراتش در سال‌های آینده مشاهده شود.

*ما اگر به این حوزه‌ها ورود پیدا نکنیم و در این بحث‌ها غفلت کنیم، چه پیامد‌هایی متوجه کشورمان خواهد شد؟

میلانی: قطعا اگر در این حوزه‌ها ورود پیدا نکنیم، برخی از کشور‌ها در این حوزه از ما پیشی خواهند گرفت. کما اینکه اکنون در این حوزه میان چین و آمریکا دعواست. این مسئله در ماه‌های اخیر باعث شده قیمت برخی از مواد این حوزه در دنیا به ۳ الی چهار برابر برسد.

این مسئله نشان می‌دهد که فقط دعوا بین کشور ما با دیگر کشور‌ها نیست حتی کشور‌های بزرگ دنیا نیز بر سر این موضوع باهم به مجادله پرداخته اند به همین دلیل ما اگر در این حوزه به موقع ورود پیدا نکنیم، حتما طی سال‌های آینده دچار مشکل خواهیم شد. به ویژه اینکه خیلی از مواد معدنی مورد نیاز این محصولات و عناصر را در کشور داریم و امیدواریم با سرمایه گذاری‌هایی که اکنون در حوزه مواد و ساخت شکل گرفته است طی سال‌های آینده از این دعوای بزرگان با سربلندی بیرون بیاییم. 

*اکنون در شرایط تحریم هم به سر می‌بریم و نسبت به کشور‌های دیگر شرایط خاص تری هم داریم. اعمال این تحریم‌ها چقدر برای اجرای این برنامه‌ها آسیب می‌رساند؟

میلانی: موضوع تحریم‌ها مربوط به امروز و دیروز نیست. کشورما بیش از ۴۵ سال است که در این حوزه‌ها تحت شرایط تحریم قرار دارد. حوزه‌ای است که کشور‌های بزرگ نیز همدیگر را تحریم کرده‌اند. تحریم آمریکا علیه چین یا تحریم صادرات عناصر نیمه هادی از چین به آمریکا نشان می‌دهد که این حوزه‌ها مهم و حساس‌اند و حتی کشور‌هایی که در ویترین صحبت‌هایشان بحث تجارت آزاد و موضوع‌هایی از این قبیل دارند، قادر نیستند در این حوزه‌ها کوتاه بیایند و خیلی راحت کشور‌های دیگر را تحریم می‌کنند و حاضر نیستند تکنولوژی شان را در اختیار کشور دیگری قرار دهند از اینرو ایران نیز باید به این حوزه‌ها ورود پیدا کند و از ظرفیت و توانمندی پژوهشگران، شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه‌ها استفاده کند تا بتواند در این حوزه‌ها حرفی برای گفتن داشته باشد.

موضوع تحریم‌ها مربوط به امروز و دیروز نیست. کشورما بیش از ۴۵ سال است که در این حوزه‌ها تحت شرایط تحریم قرار دارد. حوزه‌ای است که کشور‌های بزرگ نیز همدیگر را تحریم کرده‌اند. تحریم آمریکا علیه چین یا تحریم صادرات عناصر نیمه هادی از چین به آمریکا نشان می‌دهد که این حوزه‌ها مهم و حساس‌اند و حتی کشور‌هایی که در ویترین صحبت‌هایشان بحث تجارت آزاد و موضوع‌هایی از این قبیل دارند، قادر نیستند در این حوزه‌ها کوتاه بیایند و خیلی راحت کشور‌های دیگر را تحریم می‌کنند و حاضر نیستند تکنولوژی شان را در اختیار کشور دیگری قرار دهند از اینرو ایران نیز باید به این حوزه‌ها ورود پیدا کند و از ظرفیت و توانمندی پژوهشگران، شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه‌ها استفاده کند تا بتواند در این حوزه‌ها حرفی برای گفتن داشته باشد.

خوشبختانه ما توانسته‌ایم در این حوزه‌ها ورود پیدا کنیم و در برخی از حوزه‌ها تا درصدی پیش رفته‌ایم و فناوری آنها در کشور کاملا بومی سازی شده‌اند. پژوهشگران ایران با روش‌هایی که حتی در دنیا روی آن موضوع‌ها فکر نشده، توانسته‌اند پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل کنند و مدل‌های جدیدی از توسعه فناوری به وجود آورند و کیفیت آنها حتی خیلی بهتر از تکنولوژی‌های وارداتی نیزاست.

*مهمترین طرح‌هایی که در این مسیر از شرکت‌های دانش بنیان از سوی ستاد حمایت شد، مربوط به کدام حوزه‌ها هستند؟ با حمایت از این طرح‌ها توانسته‌اید کدام نیاز جامعه و بخش صنعت را برطرف سازید؟

میلانی: معمولا حوزه مواد و ساخت، حوزه دیربازدهی است به همین دلیل سالهاست که در کشور مغفول مانده است. زمانی که یک موضوعی را شروع می‌کنیم، تقریبا ۲- ۳ سال تلاش نیاز است تا آن حوزه تقویت شود و یک مجموعه قوی پای کار بیاید. با این حال سال گذشته طرح‌های زیادی در ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته حمایت شدند؛ طرح‌هایی که نتایج خوبی به همراه داشتند. 

یکی از مثال‌هایی که نزد رئیس جمهورمان فقیدمان داشتیم بحث تکمیل زنجیره ارزش آلومینا بود؛ تلاشی که ستاد طی ۴ - ۵ سال کرده بود باعث شد تا به یک معدن آلومینای گامای خام برسیم. محصولی که با تکمیل زنجیره ارزش با ۴ - ۵ حلقه ایجاد شد و توانست تبدیل به محصولی شود که اکنون در فولاد مبارکه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این محصول سال‌های سال از کشور‌های دیگر وارد ایران می‌شد، اما اکنون آن شرکت وارداتی که پیمانکار فولاد مبارکه بود از این محصول استفاده می‌کند. همچنین سال گذشته بحث تبدیل هماتیت به مگنتیت را به دلیل کاهش عیار سنگ معدن آهن پیگیری کردیم و اکنون نیز این دنبال می‌شود. ثمرات این طرح را نیز امسال و سال‌های آینده مشاهده خواهیم کرد.

در حوزه تولید فولاد‌های آلیاژی با مقیاس‌های کم و به صورت سفارشی نیز تلاش‌هایی انجام داده‌ایم. امسال نیز ثمرات آن را مشاهده خواهیم کرد. ستاد از یک سری محصولات تحریمی صنعت نفت و گاز و پتروشیمی نیز حمایت کرده است و اکنون شرکت‌های دانش بنیان این حوزه قرارداد‌هایی را با مجموعه‌های نفتی و پتروشیمی و نیروگاهی کشور منعقد می‌کند. 

چند حوزه دیگر را نیز به طور جدی پیگیری کرده‌ایم که می‌تواند در موضوع‌های مختلف ذیل مواد و ساخت قرار گیرد. انشاالله نتایج این کار را نیز امسال و سال آینده مشاهده خواهیم کرد. 

در حوزه استحصال عناصر با ارزش از باطله‌های معدنی کشور نیز ورود پیدا کرده‌ایم. در این حوزه نیز ۲ الی ۳ طرح را حمایت کرده‌ایم و اکنون منجر به عقد قرارداد برای باطله از معادن شده‌اند. از این پس برخی از عناصری با ارزش که در باطله معادن وجود دارند و تاکنون دپو می‌شدند با راه اندازی این خط تولید استحصال خواهند شد. 

*سهم این شرکت‌ها از صادرات چقدر است؟ آیا توانسته ایم در این مدت به سهم قابل توجهی دست پیدا کنیم؟

میلانی: طبق آماری که اکنون ما پیرامون ارزش صادرات محصولات شرکت‌های دانش بنیان داریم، در سال ۱۴۰۰ از ۵۹۲ میلیون دلار صادرات محصولات دانش بنیان ۳۵۶ میلیون دلار سهم مواد پیشرفته بوده است.

 در سال ۱۴۰۱ از ۸۹۶ میلیون دلار، ۴۹۳ میلیون دلار سهم صادرات مواد پیشرفته بوده است. در سال ۱۴۰۲ نیز از ۲ و نیم میلیارد دلار تقریبا یک میلیارد و ۹۹۸ میلیون دلار سهم حوزه مواد پیشرفته بود.

این آمار‌ها نشان می‌دهند که اگر ما در این حوزه سرمایه گذاری کنیم در حوزه بحث‌های صادارتی می‌توانیم بسیار جلودار و پیشتاز باشیم. با این آمار و ارقامی که در سال‌های گذشته داشتیم سهم ۷۰ الی ۸۰ درصد صادرات محصولات دانش بنیان در حوزه مواد پیشرفته بوده است.