مروری بر قیام شیخ محمد خیابانی؛ از اهداف قیام تا رفع یک اتهام

به گزارش خبرنگار گروه سیاسی خبرگزاری آنا، امروز 17 فروردین مصادف با سالگرد قیام مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی در سال 1299 علیه استبداد و استعمار انگلیس است.

قیام شیخ محمد خیابانی از جمله حوادث مهم تاریخ معاصر ایران است. گرچه درباره ماهیت قیام نظرات ضد و نقیض زیادی بیان شده، اما این مسئله از عظمت قیام شیخ محمد خیابانی نمی‌کاهد، بلکه تحقیق بیشتر در علل قیام و ماهیت آن را ضروری‌تر می‌سازد.

علل وقوع قیام

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی ایران از دو طرف شمال و جنوب هدف فشار و زورگویی دو قدرت سلطه‌گر روسیه تزاری و انگلستان قرار داشت و هر روز دایره استقلال کشورمان تنگ‌تر می‌شد و در حقیقت ایران در یکی از نشیب‌های تاریخی خود قرار گرفته بود. گرچه ایران هیچگاه به طور کامل اشغال و به مستعمره تبدیل نشد، اما صدماتی که از استعمارگران دید کمتر از صدمات وارده بر مستعمره‌ها نبود.

شیخ محمد خیابانی در دوره‌ای نهضت خود را در آذربایجان به راه انداخت که عملاً حکومت مرکزی به معنی کامل وجود نداشت و به خصوص بعد از قرارداد 1919 برای دولت مرکزی مشروعیتی نمانده بود.

نهضت خیابانی به سرعت شروع و به سرعت نیز توسط مستبدان خاموش شد و در این مدت کوتاه، رهبران نهضت نتوانستند خواسته‌ها و اهداف خود را در عمل به مردم کشور نشان دهند. با وجود این که سال‌های زیادی از قیام شیخ محمد خیابانی می‌گذرد، اما هنوز در مورد انگیزه‌های آن و اقدامات و کارنامه نهضت بین صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد.

عده‌ای وی را مصلحی بزرگ می‌دانند که در پی سعادت مردم و کشور بود و به خاطر اشتباهات تاکتیکی و دست کم گرفتن مخالفان دچار شکست شد و نتوانست به آرمان‌های خود جامه عمل بپوشاند. برعکس کسان دیگری او را فردی می‌دانند که قصد تجزیه کشور و جداساختن آذربایجان را داشت، گرچه صریحاً هدف خود را ابراز نمی کرد. در این نظرات متفاوت و گاه متناقض، قسمتی از واقعیت وجود دارد، اما هیچ کدام تمام واقعیت نیستند.

اهداف قیام

آنچه درباره آمال و اهداف خیابانی و میرزا کوچک خان جنگلی و کسانی چون او که درد وطن و عرق ملی داشتند، گفته می‌شود کاملاً صادق است. این افراد آرزویی جز نیکی ایران و سربلندی میهن خود نداشتند.

خیابانی قیام تبریز را تداوم انقلاب مشروطه و تکامل‌بخش آن حرکت می‌دانست از این منظر است که وی با اشاره به ناکام شدن انقلاب مشروطه در رسیدن به اهدافش، لزوم حرکت جدید را تأکید می‌کند.

اما به طور کلی اهم اهداف قیام شیخ محمد خیابانی عبارت بود از «حفظ دستاوردهای نهضت مشروطیت»، «اجرای کامل اصول قانون اساسی»، «تأمین استقلال و آزادی و امنیت»، «برقراری عدالت و مساوات»، «اصلاحات اساسی اداری»، «تصفیه ادارات از عناصر ناباب»، «سپردن کارهای ملت به اشخاص صالح»، «تأسیس حکومتی مبتنی بر اصول دموکراسی» و «تلاش برای پیشرفت و تعالی کشور».

البته باید به این نکته توجه داشت که مسلماً شخص خیابانی از اتکای به بیگانه مبرا بوده است و این مطلب را حتی منتقدان وی نیز اذعان کرده‌اند.

اتهامی به دور از واقعیت

شیخ محمد خیابانی در نبود رهنمودی از تهران، رهبری امور تبریز را به دست گرفت. خیابانی در واقع فردی میهن‌پرست و دموکراتی آگاه به شمار می‌رفت. مردی فرهیخته بود که به تاریخ و سنت ایرانی عشق می‌ورزید و در کارنامه­‌اش حرکتی دال بر گرایش‌های جدایی‌خواهی به چشم نمی‌خورد؛ هر چند عاقبت وی نیز به همان سرنوشتی دچار شد که میرزا کوچک‌خان جنگلی را در گیلان به کام مرگ فرستاد. هیچ دلیلی در دست نیست که خیابانی را آلت دست خارجیان بدانیم. او در سال 1298 شمسی با انضمام آذربایجان به ترکیه مخالفت ورزید و طی اعلامیه شدید‌اللحنی تمامی خارجیان (ترک‌ها، روس‌ها و انگلیسی‌ها) را محکوم کرد. او حتی مجذوب تبلیغات بلشویک­‌ها در عقد اتحاد با جنبش جنگل نشد.

مفاد برخی از اسناد، تقریباً‌ همه نظریه‌های تجزیه‌طلبانه از سوی خیابانی را ابطال می‌کند و این اسناد همچنین نشان می‌دهد که شیخ و افرادش نه‌تنها هوادار پان‌ترکیست‌ها و بلشویک‌ها نبوده‌اند، بلکه با پان‌ترکیست‌ها به‌شدت عناد داشته و بلشویک‌های تبریز را متمرد اعلام کرده و به روی آنها اسلحه کشیده‌اند.

شیخ محمد خیابانی از نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سفری که در روز پنجم مرداد 1372 به آذربایجان شرقی داشتند، در جمع مردم تبریز از شیخ محمد خیابانی به عنوان مرد مبارز و روحانی آزاده یاد کردند.

همچنین ایشان در یکی دیگر از سخنرانی‌هایشان بیان کردند: «در قضیه‌ مرحوم شیخ محمد خیابانی که تبریز یک تنه ایستاد مسأله، مسأله‌ قرارداد وثوق‌الدوله بود. در تهران، عمال حکومت ضعیف با یک قرارداد، امور مالی و امور نظامی کشور را دودستی تقدیم کردند به انگلیسی‌ها. تبریزی‌ها ایستادند. مرحوم خیابانی و دیگران در مقابل این قضیه بود که ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیش آمد کرد. تبریز همیشه این‌طور بود.» ۱۳۸۵/۱۱/۲۸‌

انتهای پیام/4079/