دانش­گاه آزاد اسلامی در سراسر ایران با اقوام و مذاهب گوناگون پیوندی استوار دارد/ آنچه این مرکز علمی را متمایز می­‌کند، وجهه فرهنگی آن است

با دکتر مهدی ماحوزی دبیر کنگره حافظ خواجه شیراز و عضو شورای راهبردی فرهنگی اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی در خصوص فعالیت‌های این شورا و عملکرد فرهنگی این دانشگاه گفت‌وگو کردیم.

دانشگاه­‌ها چه نقش عملی در ارتقای فرهنگ کشور برعهده دارند و دراین زمینه دانشگاه آزاد اسلامی چه سهمی ایفا می‌کند؟

نخست باید دید که فرهنگ چیست؟ فرهنگ پدیده‌­ای‌ است کلّی و پیچیده از آداب، رسوم، شیوه زندگی و باورها که در طیّ تجربه تاریخی اقوام و ملّت­‌ها شکل می­گیرد و قابل انتقال به نسل­‌های بعدی است. (فرهنگ بزرگ سخن.حسن انوری). اگر این آداب و رسوم، باورها، زبان، هنر و ادبیات، از رفتارهای اجتماعی توده مردم ریشه گرفته باشد. «فولکور» یا «فرهنگ عامّه» نامیده می‌­شود (همان).

با توجّه به این مفهوم گسترده، پیداست که دانش­گاه‌­ها و مراکز آموزش عالی در گسترش و ارتقای فرهنگ کشور نقشی کلیدی و اساسی دارند و چنین مجموعه­‌هایی قائم است به استاد، دانش­جو، بازوان اجرایی، منابع و مآخذ علمی، شبکه­‌های مجازی و فضای آموزشی بر محور مدیریّتی متین و کاردان. بدیهی است حیات و موجودیّت و رشد آگاهانه چنین مدیریّتی متوقف است بر طرح و برنامه­‌ریزی منسجم و مبتنی بر تازه‌­ترین پدیده­‌های علمی و شیوه­­‌های کاربردی آن.

با این توضیح، در قلمرو چنین مدیریّتی آداب و رسوم، باورها، زبان، هنر و ادبیات و نیز رفتارهای اجتماعی طبقه عامّه -که فرهنگ هر کشور را پدید می­‌آورد و ارتقا می­‌بخشد- با خردورزی و معیار و محک علمی سنجیده می­‌شود، جنبه­های مثبت آن تأیید و تقویت و با نقدی منطقی و سازنده، جنبه­‌های منفی و خرافی، زیان­‌ها و تَبَعات کاربردی آن آشکار می­‌گردد و خرد جمعی آن­چنان هدایت می‌­شود که زیبایی را از زشتی و حقیقت را از خرافه به‌آسانی بتوان بازشناخت.

دانش­گاه­‌ها، محور اندیشه‌­اند و اندیشیدن یک نیروی فرهنگ­‌آفرین است و هریک از عناصر فرهنگی یاد شده باید از بوته اندیشه ناب بگذرد، تا فرهنگ راستین هم از لحاظ نظری و هم از حیث کاربردی فرصت ظهور و بروز و رشد و ارتقا یابد. آن­جا که دانش و اندیشه با یکی دیگر از عناصر فرهنگی چون هنر در تعارض قرار می‌­گیرد - تا آن­جا که توازن و تعادل را در روابط اجتماعی تهدید می‌­کند- این یک خلأ بزرگ و ضایعه­‌ای سنگین است و دانش­گاه برای جبران آن، مسئولیتی خطیر دارد. دانش و هنر دو پدیده سازگار و هم سویند، نه خنثی کننده و مزاحم. هردو می­‌توانند یک دیگر را نقد کنند و باید هم نقد کنند و آن زمانی است که شایبه غرض، فرصت شناخت واقع را از هردو سوی گرفته باشد و تعصّب پدیدار گردد.

چون غرض آمد، هنر پوشیده شد/ صد حجاب از دل به سوی دیده شد (مولانا)

مدیریّت متین دانش­گاه، ضمن تقدیس اندیشه و هنر و شناخت حدود و ثغور آن دو، باید عوارض را بازشناسد و با زدودن شایبه از هریک، اتمام حجّت کند، آن­چنان که اندیشه و هنر و اندیش­مند و هنرمند به موازات هم، فرهنگ جامعه را ارتقا بخشیده، از توقف و واپس رفتگیش در امان دارد.

گفتیم که اندیشه، نیرویی فرهنگ‌آفرین است و این بدان معناست که اندیشه هرچیز خوب و زیبا را می­‌سازد و در عین حال می­‌پذیرد. هم ابداع می‌­کند، هم تأیید، چنان­که از محکوم کردن هرچیز زشت و نازیبا دریغ ندارد.

دانش­گاه آزاد اسلامی در ارتقای فرهنگ کشور چه نقشی دارد؟

دانش­گاه آزاد اسلامی، دانش­گاهی است با گسترشی متناسب با فضای جغرافیایی کشور و به عنوان بزرگ‌­ترین دانش­گاه حضوری جهان شناخته آمده است. این دانش­گاه، همان نقشی راایفا می­‌کند که سایر دانش­گاه‌­ها و مراکز علمی، لیکن در سطحی شامل‌­تر و گسترده‌­تر، به‌ویژه در حوزه تحصیلات تکمیلی. آن­چه دانش­گاه آزاد اسلامی را متمایز می­‌کند، وجهه فرهنگی آن است و از آن­جا که این مرکز بزرگ علمی در سراسر ایران با اقوام و مذاهب گوناگون و با استادان و دانش­جویان و کارکنانی که از میان آن اقوام و مذاهب برخاسته‌­اند، پیوندی استوار دارد، از دیرباز سهمی مضاعف و نقشی محوری ایفا کرده و در راستای تقویت مناسبات اجتماعی و استحکام هرچه بیش­تر پیوندهای ملّی و قومی، بویژه تقریب مذاهب و آداب و رسوم از طریق برگزاری جشنواره‌­های هنری ، تکریم مفاخر هر حوزه جغرافیایی و سخن­رانی‌های علمی، از هر فرصتی بهره گرفته و از هیچ کوششی دریغ نکرده است.

عمل­کرد دانش­گاه آزاد اسلامی در دوره اخیر، بویژه پس از شکل‌­گیری شورای راه­بردی فرهنگی و اجتماعی دانش­گاه آزاد اسلامی چگونه بوده است؟

یکی از ابتکارات دکتر حمید میرزاده رئیس باکفایت دانش­گاه آزاد اسلامی در دوران مدیریت جدید دانشگاه، تشکیل شورای فرهنگی و اجتماعی است. در این شورا شخصیّت­‌های علمی و فرهنگی و اجتماعی کشور و مقامات علمی و پژوهشی دانشگاه حضور دارند و جلسه­‌های منظم آن با حضور شخص ایشان هم­چنان برگزار می­‌شود. فلسفه وجودی این شورا که با دبیری دکتر سید طه هاشمی معاون فرهیخته فرهنگی و دانش­جویی دانش­گاه آزاد اسلامی اداره می­‌شود، بررسی همه جانبه کلیّه تصمیم‌­هایی است که در شورای تخصّصی فرهنگی و اجتماعی تصویب می‌‌شود و برای تأیید نهایی به شورای عالی فرهنگی و اجتماعی ایفاد می­‌گردد. این شورا با دقّتی تمام و نقدی آگاهانه و منطقی و رصد کردن همه حسّاسیّت‌ها و ملاحظه جنبه‌های نظری و کاربردی تصمیم‌ها و بویژه تأمل در هزینه‌ها – که بیش‌تر از محلّ شهریّه دانشجویان تأمین می‌شود - و سرانجام با عنایت به مصالح کشور و سیاست‌های نظام، نظر نهایی خود را در ردّ و قبول هر پیشنهاد اعلام می‌کند.

دکتر میرزاده در یکی از جلسه‌های نخستین این شورا صریحاً اظهار داشت که مصوّبات این شورا لازم‌الاجراست و هیچ پیشنهاد یا طرح علمی – فرهنگی در دانشگاه آزاد اسلامی جز با تصویب شورای فرهنگی – اجتماعی فرصت اجرا نخواهد داشت.

بها دادن به جوهره فرهنگ، ادب، عرفان، هنر و دانش‌ بشری و اهتمام در جهت تکریم مفاخر علمی و فرهنگی و حضور فعّال در تمام نهادهای سیاسی و اجتماعی کشور به منظور معرّفی اقدامات اساسی و زیربنایی دانشگاه آزاد اسلامی و بحث و تبادل نظر در جبران کاستی‌ها، تقویت ارزش‌ها، کاستن از هزینه‌ها و ابداع روش‌های نوین به منظور اعتبار بخشیدن هرچه بیش‌تر به این نهاد علمی و فرهنگی – که باید آن را از شاخص‌ترین و پربارترین نهادهای انقلاب اسلامیش برشمرد – و سرانجام دفاع راستین از اقدامات اساسی دانشگاه، همه و همه عواملی‌ است که در جهان بحران‌زده امروز و منطقه پر تزاحم خاور میانه، نه تنها در اعتلای شأن و منزلت دانشگاه، بلکه در تقویت مبانی ملّی و اعتقادی کشور نیز تأثیری شگرف خواهد داشت.

فراموش نکنیم که این مرکز بزرگ علمی از سال 1361 تا اسفندماه 1390 حوادث گوناگون دیده، از بحران‌های سخت عبورکرده و با مدیریّتی هوش­مند و توان­گر از همه مراکز علمی گوی سبقت ربوده و وجهه بین‌المللی یافته است.هیأت مؤسس، هیأت اُمنا، هیأت رئیسه و مسئولان با کفایت واحدها با نظمی مثال‌زدنی فرصت یافتند تا این قائمه علمی را به حکم « اَصلُها ثابت و فرعُها فی السماء » از گزند بحران­‌ها و مهالک در امان دارند. خداوند یار و مددگارشان باد و آنان که دیده از جهان فروبسته‌اند. خداوند قدیم الاحسان همه را مشمول رحمت واسعه خویش گرداند.

در این دوران، سازندگی بود و سازندگی، کار بود و کار، صداقت بود و امانت. حدود پانصد واحد و مرکز دانش­گاهی در ایران و چند واحد در خارج از کشور، یک‌صد هزار نفر عضو هیأت علمی، هزاران هکتار فضای آموزشی، یک و نیم میلیون دانشجو و چهار میلیون فارغ‌التحصیل و ... دست‌آورد این دوران بود.

تندبادی ناگهان در کار شد/ ظاهری خاموش و رنگ‌آمیز داشت/ یک چون دیدم، مصیبت‌بار بود/ فتنه‌ای ناخوش‌تر از چنگیز داشت

فروردین سال 1391 تا شهریور ماه 1392 بوستان دانش­گاه آزاد اسلامی با آن­همه شاخه­‌های گشن و مرغزاران خُرّم، دست­خوش سَمومی ویران­گر شد و می‌­رفت تا برای همیشه به فراموشی سپرده شود. فرهیختگان کشور در آرزوی فکری حکیم و رایی نافذ بودند، تا دستی از آستین بدرآید و بدین فاجعه خاتمه دهد. صبری انقلابی لازم می‌نمود تا از ره‌گذر تدبیر، آب رفته به جوی بازگردد. به گفته حافظ:

از آن سَموم که بر طرف بوستان بگذشت/ عجب که رنگ گلی ماند و بوی یاسمنی/ به صبر کوش تو ای دل که حق رها نکند/ چنین عزیز نگینی به دست ...

تقدیر ازلی و مشیّت حضرت حق از آستین دولت تدبیر و امید نمایان شد. حق در مقرّ خود مستقرّ شد و این دانش­گاه به کف با کفایت دکترحمید میرزاده سپرده آمد-آن که پیوسته در مهالک و حوادث سهمناک کشور و در دوران دفاع مقدس همواره می‌­جوشید و می‌­خروشید و به عنوان عضو هیأت اُمنای دانشگاه آزاد اسلامی جوان­مردانه از کیان این مدینه فاضله دفاع می­‌کرد. هیچ فراموش نمی‌کنم، در نخستین روزی که این مرد مصمم و توانا بر مسند دانشگاه آزاد اسلامی تکیه زد، به سازمان مرکزی در نیستان نهم پاسداران رفتم تا برای جبران یک فاجعه ما را مدد رساند. حضور متراکم ارباب رجوع، فرصت دیدار را مشکل ساخته بود. یادداشتی تقدیم کردم بدین مضمون که همایش بین‌المللی حکیم ابوالقاسم فردوسی در آذرماه 1390 با بازتابی گسترده از سوی دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد. جلد نخستین این ویژه‌نامه فرصت‌ نشر یافت و نشر جلد دوم به دلیل تغییر ناگهانی مدیریت دانشگاه در محاق تعطیل گرفتار آمد و در پس آن فاجعه‌ای بزرگ‌تر اتفاق افتاد و رسماً ابلاغ شد که «فردوسی در اولویّت پژوهشی نیست».

پس از چند دقیقه رئیس دفتر برای دیدار استاد میرزاده مرا فراخواند. دکتر رهنمای رودپشتی آن‌جا حضور داشت. دکتر میرزاده بدون هیچ آشنایی قبلی و با زبانی ساده و بی‌تکلّف گفت: «در خانواده ما فردوسی جای‌گاهی بزرگ دارد و پدرم بسی از داستان‌های فردوسی را حفظ بود و در مجالس سیرجان با حرارتی تمام برمی‌خواند و خودم هم در مراسم هزاره‌ فردوسی به ساحت این ایرانی شیعی مذهب عرض ارادت کرده‌ام. باید تا آبان ماه 1392 جلد دوم این ویژه‌نامه با همان تیراژ جلد اول انتشار یابد».

چاپخانه دانشگاه در همین فرصت، این کار سترگ را بسامان برد و این هدف شوم به فضل الاهی خنثی شد. به گفته فردوسی:

چو تیره شود مرد را روزگار/ همه آن کند کش نیاید بکار

و به گفته مولانا:

آفتی نَبْوَد بتر از ناشناخت/ تو بَرِ یار و ندانی عشق باخت

با توجّه به تنگناهای مالی دولت، تنزل بهای نفت و رکود اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، مدیریّت دانشگاه توانست آرام آرام و با متانتی تمام از ره‌گذر سه نوبت تجمیع و امضای تفاهم‌نامه‌های گوناگون با سازمان‌های معتبر کشور چون وزارت نفت و پتروشیمی به منظور درآمدزایی از طریق تشکیل شرکت‌های دانش‌بنیان، گسترش فضاهای آموزشی واحد تحقیقات و تخلیه‌ ده‌ها ساختمان و انتقال ساکنان آن به ساختمان‌های جدید و در نتیجه صرفه‌جویی معقول در جهت رفاه استاد، دانشجو و ارباب رجوع مضایق و موانع را مهار کند و بی‌آن‌که اخراجی صورت گیرد، استخدام‌های بی‌رویّه را سامان بخشد و جز در موارد لازم هم‌چون جذب هیأت علمی و جلب نیروهای کارآمد و مولّد آن هم از طریق طرح‌ریزی‌های پرسنلی، از استخدام نیروهای ناکارآمد بپرهیزد.

چه مکانیزمی به‌کارگرفته شده تا در زمینه فعالیت‌های فرهنگی، هزینه بیش از نیاز واقعی صرف نشود و در قبال هزینه‌های مصرفی، ایجاد آثار ماندگار فرهنگی وجهه همت قرار گیرد؟ چه نمودهای عینی برای فعّالیّت‌های فرهنگی در دوره اخیر می‌توان ارائه داد که آثار آن‌ها فضای فرهنگی دانشگاه را پرنشاط ساخته باشد؟

هرچند در پاسخ بدین پرسش، در توضیحات پیشین به شیوه‌های مهار کردن هزینه‌ها اشاره شد، لیکن باجمال باید گفت که در مصرف هر نوع هزینه‌ای در طرح‌ریزی‌های مدیریت جدید چه در زمینه‌های فرهنگی و چه در سایر زمینه‌ها، دو هدف دنبال می‌شود:

الف: تأثیربخشی هزینه‌ها در خلق آثار ماندگار علمی و فرهنگی و ایجاد جاذبه روحی و معنوی در استاد و دانشجو از ره‌گذر همایش‌های علمی، فرهنگی، هنری، ورزشی و ... و درنتیجه تقویت استعداد استاد و دانشجو به منظور ابداع و نوآوری در زمینه‌های یادشده.

ب: تأثیربخشی هزینه‌ها از جهت ساختاری و سازمان‌دهی. باید هزینه‌ها متناسب با نیازها و ضرورت‌ها و براساس برنامه‌ریزی ساختاری به‌مصرف رسد.

صرف هزینه‌ها به صورت زودگذر و بیرون از نظام سازمان‌دهی اتلاف سرمایه است و این خوی ناپسند مانع تحقّق دو هدف یاد شده خواهد بود.

در همین مدیریت جدید، همایش بین‌المللی حافظ در شورای فرهنگی و اجتماعی پس از بحث‌های بسیار و مخالفت نیمی از اعضا در بادی امر، سرانجام به اتفاق آرا تصویب شد، چه دو هدف مذکور از بُعد فرهنگی و ساختاری به‌روشنی تحلیل شد و مقبولیّت عام یافت.

تمهید مقدّمات این همایش بیش از یک سال و نیم بطول انجامید و چهار روز تمام برنامه‌های آن در تهران و شیراز اجرا شد. بازتاب آن در ایران و سراسر جهان تا امروز ادامه دارد. شور و شوقی که در جوانان کشور برای حضور در این برنامه‌ها پدید آمد و اُنس آنان با شخصیت‌ها برجسته علمی، ادبی، هنری و فرهنگی از داخل و خارج کشور، همه و همه نتیجه تحقّق دو هدف یادشده بود و هرچند به نسبت کاری که انجام شد، هزینه‌ها قابل توجّه نبود و صرفه‌جویی منطقی در همه ابعاد تحقّق یافت، لیکن جذب جوانان دانش‌پژوه و استقبال حیرت‌انگیز آنان موجب شد که همایش بین‌المللی سعدی را هم با اصراری تمام آرزو کنند و استادان و میهمانان خارجی نیز در این خواسته آنان را هم‌راهی می‌کردند.

جلد نخستین ویژه‌نامه این همایش در همان چهار روز برگزاری تمام شد و هنوز نتوانسته‌ایم درخواست‌های روزافزون آنان را پاسخ‌گوییم. با تصویب ریاست محترم دانشگاه و معاون ارجمند ایشان - دکتر سیّد طه هاشمی - در حوزه فرهنگی و دانشجویی مقرّر گردید جلد اول و دوم تا پایان مهرماه فرصت نشر یابد. یقین دارد آثار الباقیه این همایش هم‌چون دیگر همایش‌های ملی و بین‌المللی برای همیشه پشتوانه اقدامات فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی خواهد بود.

علاوه بر این برنامه، ده‌ها طرح موفق در حوزه فرهنگی بموقع اجرا گذاشته شده و ده‌ها طرح دیگر در دست اقدامست. مسأله حجاب که از اهمّ مسائل فرهنگی جامعه ماست با تدبیر مدیریت دانشگاه و شورای فرهنگی و اجتماعی و با نشر مقاله‌های وزین و برکنار از جمود و سبک‌مغزی از ابعاد گوناگون تحلیل شد و تأثیری مثبت در ذهن جامعه بر جای گذاشت. از طریق اجرای برنامه‌های علمی و فرهنگی به صورت مجازی در واحد الکترونیکی از سوی اعضای شورای فرهنگی و اجتماعی بازتابی گسترده در میان جوانان داشت.

طرح زبان فارسی، شیوه‌نامه مهارت‌های نوشتاری، طرح تجلیل از مفاخر علمی، هنری و فرهنگی کشور، جشن‌واره صلح و سلام یا فرهنگ آشتی که مصوّب شورای تخصّصی فرهنگی و اجتماعی و شورای کاربردی فرهنگی و اجتماعیست، در جریان اجراست.

اجمالاً این‌که از بدو موجودیّت دانشگاه آزاد اسلامی تا کنون کوشش‌ها و مجاهدات حوزه معاونت فرهنگی و اجتماعی هرگز بدین درجه برنامه‌ریزی شده، مؤثر و فراگیر نبوده و جامعیّت نداشته است.

باش تا صبح دولتش بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحر است