سنگینی سایه «تخریب تاریخ» بر سر خانه‌های تاریخی مشهد

به گزارش گروه رسانه‌های دیگر خبرگزاری آنا، در گزارش روزنامه خراسان در این باره آمده است: اگر روند نامبارکی که خیلی هم دیر مسئولان و دوستداران تاریخ مشهد را بیدار کرده است، ادامه یابد و خانه ها و بناهای تاریخی مشهد یکی پس از دیگری تخریب شود، شاید در چند سال آینده دیگر محله ای تاریخی در مشهد باقی نماند. حالا که یزدی ها به «کوی فهادان» و بافت و بناهای تاریخی بسیارش افتخار می کنند و محله «جویباره» اصفهانی ها کلی بنای ریز و درشت تاریخی دارد و محله قدیمی «سنگ سیاه» شیراز مایه مباهات اهالی دیار حافظ و سعدی است، چرا محله ثامن مشهد با انبوهی از بناهای تاریخی اش نباید برای داشتن بناهای تاریخی سر به آسمان بساید؟ به دنبال تداوم تخریب خانه های تاریخی در مشهد و ساخت برج های تجاری و مسکونی به جای آن دوستداران خانه های تاریخی، استادان و جامعه دانشگاهی و مسئولان محلی و استانی زیادی پای کار آمده اند تا از ادامه روند تخریب بی سر و صدای خانه های تاریخی در منطقه ثامن مشهد جلوگیری کنند.

150 اثرتاریخی مشهد که تخریب شد

11 سال قبل بود که دکتر «علیرضا رضوانی» با همراهی گروهی از دانشجویانش برای شناسایی بناهای واجد شرایط تاریخی در اطراف حرم مطهر رضوی اقدام کرد و حاصل کار این استاد برجسته معماری، شناسایی 250 اثر در بافت فرسوده اطراف حرم بود که این موضوع مهم در کتاب «جستجو در هویت شهری» نیز قید شد اما 4 سال قبل و زمانی که عده ای از محققان دوباره به سراغ همان آدرس های قدیمی رفتند، متوجه شدند 150 اثر از این تعداد به تیغ تخریب سپرده شده است. این امر اگر چه 3 سال قبل پای شهردار یکی از مناطق مشهد را هم به طور موقت و آن هم به دلیل سهل انگاری در حفظ یکی از خانه های تاریخی به زندان باز کرد اما کار به همانجا ختم شد تا روند خروج خانه های تاریخی ثبت شده از فهرست آثار ملی سرعت بیشتری یابد و حالا با خروج خانه های تاریخی «صاحب علم»، «جواهری»، «فولادی»، «سبزواری ها»، «سیدان» و «تقوی» از فهرست آثار ملی، سایه شوم تخریب بر سر این خانه ها نیز افکنده شده است. بیشتر مالکان این آثار به مصوبه 12 آبان سال 1309 مجلس شورای ملی راجع به حفظ آثار ملی استناد می کنند. در این قانون آثاری واجد شرایط تاریخی اعلام شده است که در نهایت مربوط به دوره زندیه باشند. با این حال در یکم آبان سال 52 ماده واحده ای توسط مجلس وقت به این مورد اضافه شد دال بر اینکه اگر بنا دارای ارزش و شأن ملی باشد می تواند در فهرست آثار ملی به ثبت برسد و نظیر این مورد را می توان در مورد برج میلاد و میدان آزادی تهران به عنوان دو اثر ملی ثبت شده مد نظر قرار داد.

دلیل این همه اشتیاق برای تخریب چیست؟

اما چرا مالکان خانه ها و بناهای تاریخی در مشهد، بیشتر از دیگر شهرهای کشور تمایل به تخریب بناهای تحت مالکیت خود دارند؟ این پرسشی است که یک کارشناس ارشد میراث فرهنگی این گونه به آن پاسخ می دهد: «بر خلاف مشهد، در یزد می توان با 300 میلیون تومان یک خانه تاریخی خرید و با دو میلیارد تومان آن را بازسازی و به هتلی سنتی تبدیل کرد، اما در مشهد گرانی بیش از حد زمین، بسیار وسوسه انگیز و انگیزه اصلی مالکان خانه ها و بناهای تاریخی برای تخریب و تبدیل این بناها به اماکن تجاری و مسکونی است. »

«ساسان نوروزی» می گوید: فضای پیرامون حرم هم گران ترین قسمت شهر است و هم تاریخی ترین بناهای شهر در آن قرار دارد و همین امر انگیزه بسیار زیادی را برای تخریب خانه های تاریخی در مشهد ایجاد کرده است.

بی توجهی صندوق احیا به میراث تاریخی مشهد

وی اضافه می کند: یکی دیگر از مواردی که می تواند به حفظ آثار و ابنیه تاریخی مشهد کمک کند، مساعدت های «صندوق احیا»ی میراث فرهنگی است اما درست به همان دلیل گرانی فوق العاده زمین بناهای تاریخی اطراف حرم، این صندوق تاکنون هیچ پروژه ای را برای خانه های تاریخی مشهد اجرا نکرده است.گفته های نوروزی زمانی بیشتر رنگ و بوی واقعیت به خود می گیرد که بدانیم از جمع 32 پروژه بزرگی که صندوق احیا برای بازسازی و فرصت های سرمایه گذاری برای بناهای تاریخی در 18 استان کشور تعریف کرده، حتی یک پروژه هم در بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی و خانه های تاریخی آن تعریف نشده است. برخلاف شرایط سنگین خرید و حفظ خانه های تاریخی در مشهد، صندوق احیا به دلیل شرایط مناسب قیمتی، آثار تاریخی زیادی را در گوشه و کنار کشور سر و سامان داده و برای بهره برداری اقتصادی آماده کرده است. آثاری همچون «کاروانسرای پیام» در مرند، «کاروانسرای وکیل» در کرمان، «کاروانسرای سعدالسلطنه» در قزوین، «خانه مستوفی» در شوشتر، «خانه عامری ها» در کاشان، «حمام گپ» در خرم آباد و ...

آثاری که همچنان در معرض تخریب است

اما به گفته مدیر شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی هنوز هم کم نیست تعداد بناهایی که در اطراف حرم رضوی قرار دارد؛ بناهایی با ارزش های تاریخی فراوان که حیف است تخریب شود. آن گونه که «بهاره بزرگمهر» طی گفت وگوی کوتاهی می گوید، در منطقه ثامن تمام آثار تاریخی شناسایی نشده است و بسیاری از بناها در منطقه ثامن وجود دارد که ممکن است ارزش کالبدی نداشته باشد اما ارزش معنوی بالایی دارد.وی ادامه می دهد: البته شناسایی آثار تاریخی دارای ارزش ثبتی باید توسط میراث فرهنگی انجام شود اما در این میان با جست وجو و مشاهده میدانی می توان به ارزش های یاد شده برخی بناها پی برد. بزرگمهر تصریح می کند: برخی آثار هستند که شناسایی نشده یا شناسایی شده اند اما ثبت ملی نشده اند و باید بدانیم بسیاری از آثار تاریخی موجود در منطقه ثامن مربوط به تاریخ ماندگار کشور است و باید از تخریب آنها جلوگیری شود. وی می گوید: بهتر است مشوق هایی برای مالکان خانه های تاریخی ایجاد شود و به عنوان مثال هزینه های مرمت و نگهداری به آنها پرداخت شود.

برخی ها مایل به واگذاری خانه های تاریخی هستند

اما مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی همه را مسئول پاسخگویی درباره تخریب خانه های تاریخی می داند و می گوید: این وظیفه فقط بر عهده سازمان میراث فرهنگی نیست، همه دستگاه های اجرایی مربوطه و مردمی که با این موضوع مواجه می شوند، نسبت به آن مسئولیت دارند.«وفا ثابتی» می گوید: تاکنون فقط 31 اثر در منطقه ثامن به ثبت ملی رسیده است و کوتاهی دستگاه ها و سازمان های اجرایی مربوطه از یک طرف و همکاری نکردن مالکان این خانه های تاریخی از طرف دیگر، مانع از ثبت بیش از 120 اثر شده است.وی البته به ارائه مشوق هایی برای حمایت از مالکان خانه های تاریخی نیز اشاره می کند و می گوید: بسته هایی برای سرمایه گذاری و ارائه مشوق ها در بافت تاریخی مشهد در حال تهیه است، ضمن اینکه تعدادی از مالکان از جمله مالکان خانه های تاریخی «بلخاست» و «حسینیه رحیمیان» نیز برای واگذاری اماکن تاریخی خود و دریافت زمین و بنای معوض اعلام آمادگی کرده اند.

الزام دیوان به پذیرش نظر کارشناسان میراث فرهنگی

اما دغدغه اصلی هم اکنون حفظ خانه تاریخی «کوزه کنانی» و «سرای عزیزا... اف» است که وضعیت بنای اول پیچیده تر است. مالکان خانه تاریخی «کوزه کنانی» که از 30 سال قبل در مالکیت حسینیه «فروشانی های خمینی شهر» قرار دارد، با تلاشی 20 ماهه موفق شدند در 27 آبان سال 93 این خانه را از فهرست آثار ملی خارج و در دو جلسه نیز آرای دادگاه را به نفع خود کسب کنند. آنها قصد دارند با تخریب این خانه و خاک برداری از آن، زمینه ساخت بنای جدیدی را فراهم کنند؛ بنایی که قرار است روی یک اثر ثبت ملی شده ساخته شود؛ بنایی 2 هزار و 340 متری که آیت ا... بروجردی در سال های دور حضورش در مشهد، در این منزل سکونت داشت .نماینده مردم مشهد در مجلس می گوید: طی نامه نگاری با رئیس جمهور، از وی درخواست تشکیل شورای عالی میراث فرهنگی با قید فوریت را داشته ایم تا هر چه سریع تر ابعاد تصمیم دیوان عدالت اداری برای خروج آثار و ابنیه تاریخی مشهد از فهرست آثار ثبت شده ملی بررسی شود. «نصر ا... پژمان فر» البته این نکته را هم متذکر می شود که برای جلوگیری از تخریب خانه تاریخی «کوزه کنانی» که طی دو دادگاه، دیوان عدالت اداری حکم به خروج این خانه را از فهرست آثار ملی داده و نیز «سرای عزیزا... اف» که در آستانه خروج از فهرست آثار ثبت شده ملی است، خواستار دخالت استاندار برای جلوگیری از تخریب این خانه شده ایم و استاندار نیز قول مساعد داده است تا از این تخریب ها جلوگیری کند.وی درباره رایزنی های دیگر برای متوقف کردن رویه خروج و سپس تخریب خانه ها و ابنیه تاریخی مشهد می گوید: در هفته اخیر نشست های ویژه ای با حضور رئیس قوه قضاییه و رئیس دیوان عدالت اداری برگزار خواهیم کرد، ضمن اینکه قرار است طرحی راهی مجلس شود که دیوان عدالت اداری و قضات دادگاه ها ملزم خواهند شد برای صدور رأی در مورد بناهای تاریخی نظر کارشناسانی را بپذیرند که در موضوع میراث فرهنگی تخصص داشته و مورد تأیید سازمان میراث فرهنگی باشند.

وعده پیگیری معاون اول قوه قضاییه

وی همچنین اظهار می کند: در دیدار جمعه شب با معاون اول قوه قضاییه، حجت الاسلام «محسنی اژه ای» وعده داد برای جلوگیری از تخریب خانه های تاریخی، برگزاری نشست ها وانجام اقدامات مبسوطی را در دستور کار قرار دهد. پژمان فر می افزاید: قرار است این نشست اواخر هفته جاری برگزار شود، ضمن اینکه با درخواست ما و قبول رئیس جمهور، شورای عالی میراث فرهنگی سه شنبه هفته جاری برای بررسی ابعاد تخریب خانه های تاریخی تشکیل جلسه خواهد داد.

ادامه پیگیری های حقوقی

معاون میراث اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز می گوید: برای جلوگیری از تخریب خانه های تاریخی کوزه کنانی و سرای عزیز ا... اف، تمام تلاش لازم را خواهیم کرد ضمن اینکه همه باید بدانیم حفظ شأن و جایگاه آثار ملی تاریخی وظیفه همه شهروندان است.

شکایتی که به فرجام نرسید

البته دوم آبان 4 سال قبل اگر موضوع شکایت سازمان میراث فرهنگی کشور از برخی شعب دیوان عدالت اداری به دلیل تعارض آرای این دیوان برای خروج آثار تاریخی از فهرست آثار ثبت ملی به فرجام می رسید، شاید خانه های تاریخی ثبت شده «جوان صبور»، «سرای ترکمن ها»، «زرین زاده» و «حناساب» و ... اکنون مایه ای برای دلخوشی دوستداران میراث فرهنگی در مشهد می بود. آن سال میراث فرهنگی طی شکایتی با دادنامه شماره 320، اعلام کرد آرای صادر شده برای خروج از ثبت خانه های تاریخی تا زمان یاد شده بیش از 50 مورد در سراسر کشور است؛ آرایی که مالکان خانه های تاریخی را برای تخریب یا تغییر کاربری خانه هایی که ثبت ملی شده بود در مقابل سازمان میراث فرهنگی کشور پیروز میدان اعلام کرده بود.