هویت مکان در معماری و شهرسازی از دست رفته است/ معماری مدرن، جذابیت تجربه شهرها را نمایان نمی‌سازد

مرتضی نیک فطرت عضو هیات علمی سما دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج که چندی پیش در چهارمین دوره جایزه دوسالانه کتاب معماری و شهرسازی - مرحوم منوچهر مزینی - با ارائه ترجمه و چاپ دو کتاب با عنوان‌های؛ «پرسش های ادراک، پدیدارشناسی معماری» و «رهیافت پدیدارشناسی در اندیشه پیتر زومتور» شرکت کرده بود، دو رتبه ویژه‌‌ این مراسم را به خود اختصاص داد.

نیک فطرت که در حال انجام مطالعات تخصصی درباره بحران عدم حس مکان مبتنی بر معماری ادراکات حسی در معماری و شهرسازی معاصر‌‌ ایران است در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری آنا از دغدغه‌های خود می گوید.

مشروح‌‌ این گفت‌وگو را در زیر می خوانید:

با تشکر از شما لطفا ابتدا خودتان را معرفی بفرمایید.

مرتضی نیک فطرت هستم و از سال 1387 عضو هیات علمی آموزشکده فنی و حرفه‌‌ای سما واحد کرج بوده و اکنون مشغول گذراندن تز دکتری معماری از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات هستم.

از چگونگی ارتباط خود با سما واحد کرج بگویید.

در سال 1387 در فراخوان هیات علمی سازمان سما شرکت کردم و بعد از گذراندن مراحل مختلف و مصاحبه‌های متعددی که برگزار شد، بهمن 1387 به عضویت هیات علمی سما واحد کرج درآمدم. مدت 4 سال مدیر گروه رشته معماری بودم و در‌‌ این مدت تلاش بسیاری برای غنی سازی کتاب‌های رشته معماری در کتابخانه آموزشکده و توجه به فرهنگ کتابخوانی برای دانشجویان کردم. دو سال به عنوان پژوهشگر برتر آموشکده انتخاب شدم و رتبه سوم مسابقات کشوری مهارتی سما با راهنمایی‌‌ این جانب از سوی یکی از دانشجویان مستعد سما کرج اخذ شد و تیم پژوهشی بتن با مدیریت‌‌ این جانب رتبه دوم مسابقات کشوری بتن سبک پرمقاومت را دریافت کرد.

مسئولیت طراحی و ساخت نمایشگاه معماری و نیمکت پارامتریک که در فضای داخلی آموزشکده مورد استفاده قرار گرفته هم با ‌‌این جانب بود. تاکنون سخنرانی‌های متعددی در شهر‌های مختلف درباره موضوعات مرتبط با پدیدارشناسی حس مکان و لزوم توجه به هویت‌های تاریخی و ادراک چند حسی برگزار کرده‌ام.

درباره دو کتابی که با ارائه آنها در چهارمین دوره جایزه دوسالانه کتاب معماری و شهرسازی، موفق به کسب رتبه شده اید توضیح دهید.

دغدغه‌‌ من از دست رفتن هویت مکان در معماری و شهرسازی و نتایج منفی حاصل از‌‌ این موضوع است. در معماری گذشته‌‌ ایران، مکان‌های فراوانی یافت می شدند که می توانستند آثار روحی مثبتی را برای مردم داشته باشند. اما اینکه چه تجربه‌ای تعامل بین مردم و مکان استقرارشان را تعریف می کند و ‌‌این تجربه چگونه و در چه ابعادی رخ می دهد، تاکنون بررسی نشده است. از آنجا که فهم تجربه مردم در کشف ویژگی‌های مکان برآمده از نگرش پدیدارشناسانه به مکان است، بنابراین روش انتخابی، پدیدارشناختی مبتنی بر ادراک چند حسی است. هر فرد زمانی که در مکانی زندگی می‌کند در آن محیط غوطه‌ور می شود. ‌‌این تعبیر از غوطه وری از مفاهیم اصلی پدیدارشناختی است و درک عمیقی که افراد از چنین ارتباطی با مکان به دست می آورند بالاتر از تجارب یا مواجه‌های ظاهری و عملکردی با مکان است. فهم تجربه بودن در مکان به مثابه حضور می تواند شکل کاملا عینی یا ذهنی و عمیق نگاه صرف از بیرون به درون معمار را به نگاهی از درون به بیرون تبدیل کند و ارتباط معمار با استفاده کنندگان از محیط ساخته شده را ارتقا بخشد.

در معماری معاصر مکان‌ها دچار تغییرات عمیقی شده‌اند و کیفیاتی که به صورت سنتی، قرارگاه‌های انسانی را از هم متمایز می ساخت یا ویران و مخدوش شده اند و یا به گونه‌‌ای جبران ناپذیر از دست رفته اند و محیط مدرن به ندرت شگفتی و اکتشاف را که موجب جذابیت تجربه شهرهای قدیمی بودند، مطرح می سازد. با توجه به ناتوانی انسان در درک تجربه فضای زیستی، اهتمام به عینیت بخشی به فضای وجودی به واسطه ساختن مکان‌ها از عوامل مهم تاثیرگذاری پدیدارشناسی در معماری محسوب می شود که بر ویژگی تجربه فضایی و در برخی مواقع بر ‌‌ایده روح مکان تاکید می‌ورزد. توانمندی پدیدارشناسی در‌‌ این است که با خلق مکان، محیط را معنادار می سازد زیرا معنا در معماری به توانایی آن در نمادینه سازی وجود یا حضور انسانی و نیز تجربه فضایی اثر که معماران مدرن از آن غفلت کرده اند، متکی است. آنچه که از برایند محصول معماری مدرن و پس از آن بر معماری معاصر تنیده شده، منجر به اضمحلال جوهر فیزیکی، حسی و تجسد یافته معماری بوده است.

در همین راستا کتاب‌هایی با این موضوعات ترجمه کرده و یا در حال ترجمه دارم. کتاب اول با عنوان «رهیافت پدیدارشناسی در اندیشه پیتر زومتور معمار سوئیسی » می پردازد که تفکرات و آثار ساخته شده وی در‌‌ ایران طرفداران بسیار زیادی دارد که همسو با نگرش به هویت پدیدارشناسانه حس مکان در احیای معماری مبتنی بر ادراک چند حسی و احساس‌‌این همانی با فضا، فعالیت‌های ارزنده‌‌ای از خود به جای گذاشته اند.‌‌ این کتاب در سال 1394 به چاپ رسیده است. کتاب دوم در ادامه این موضوع با عنوان «پرسش‌های ادارک، پدیدارشناسی معماری» است که ساز و کار‌های طراحی پدیدارشناسانه را ارائه می دهد و در سال 1394 به چاپ رسیده است. کتاب سومم با عنوان «گفت‌وگو با میس وندر روهه» به بررسی اندیشه‌ها و آثار یکی از مهمترین معماران قرن بیستم پرداخته و در سال 1396 به چاپ رسیده است. کتاب‌های دیگری نیز برای معماران و یک مجموعه چهار جلدی با عنوان اتمسفر معماری در حال آماده سازی و چاپ است.

هدف از ترجمه و تألیف‌‌این کتاب‌ها چه بوده است؟

مطالب مرتبط با موضوعات پدیدارشناسی علیرغم‌‌ اینکه با استقبال زیادی در میان معماران‌‌ایرانی مواجه شده است، اما متاسفانه منابع و کتاب‌های ترجمه شده بسیار اندکی در زمینه پدیدارشناسی وجود داشته که سعی شده است با ترجمه‌‌این کتاب‌ها اطلاعات کامل تری در اختیار مخاطب قرار داده شود.

جایگاه سما را در میان مراکز آموزشی کشور چگونه ارزیابی می کنید؟

پرورش و آموزش نیروی فنی و تکنسین از اهداف اصلی سما در آموزشکده‌های فنی و حرفه‌‌ای بوده که تاکنون توانسته است فارغ التحصیلان زیادی را به بازار کار معرفی کند علاوه بر اینکه چند سال گذشته افراد بسیاری از بازار کار به خاطر فراگرفتن آموزش‌های تخصصی جذب سما شدند و‌‌ این موقعیت سما را در میان مراکز آموزشی کشور منحصر به فرد کرده است.

نقش سما در‌‌ ایجاد فضای مناسب برای ارتقای سطح علمی استادان و دانشجویان چگونه است؟

امکانات موجود در سما فرصت مناسبی برای استادا و دانشجویان فراهم می آورد که بتوانند تخصص‌هایی را که مورد نیاز صنعت و اقتصاد کشور هست را کسب کنند و یافته‌های پژوهشی خود را در خدمت جامعه به کار گیرند. آموزشکده سما واحد کرج در‌‌ این زمینه تمرکز و حساسیت بسیاری بر موضوع پژوهش و تحقیق از خود نشان داده است که بحمدلله موفقیت‌هایی هم در‌‌این زمینه کسب کرده است.

برنامه خاصی برای‌‌ آینده دارید؟

ترجمه کتاب‌های مورد نیاز برای دانشجویان سما از برنامه‌هایی است که برای یک سال‌‌آینده در نظر گرفته ام تا ان‌شاالله به عنوان منابع درسی در اختیار دانشجویان قرار گیرد.

گفت‌وگو از میثم مومن کیائی