یادداشت|
حقوق کودکان در مواجهه با بستر «متاورس» و فناوری‌های دیجیتال
جهان امروز به سرعت در حال پیشرفت است و به همین علت نمی‌توان به راحتی از حضور کودکان در فضای مجازی و «متاورس» جلوگیری کرد.
گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدمهدی سیدناصری*ـ متاورس در واقع یک دنیای دیجیتال است که در آن فرد می‌تواند امکاناتی فراتر از دنیای فیزیکی را در اختیار داشته باشد. امروزه به علت پیشرفت روزافزون تکنولوژی و استفاده بیشتر از فضای مجازی، نحوه زندگی بسیاری از افراد؛ به خصوص کودکان و نوجوانان تغییر یافته است. همان‌طور که می‌دانید استفاده درست و به‌جا از امکانات و تکنولوژی‌ها می‌تواند بسیاری از مشکلات را حل کند، اما اگر از این امکانات به صورت نادرست استفاده شود، آسیب‌های جدی و جبران ناپذیری به زندگی فرد وارد خواهد شد.
پیشینه فناوری «متاورس»
با ظهور پدیده جدید «متاورس»، انقلابی در رشد و تربیت اجتماعی افراد به وجود آمده است که در عین حال که مفید است، در برخی از موارد مضر و ناقض حقوق کودکان خواهد بود. متاورس با انتشار کتابی علمی - تخیلی به نام «سقوط برف» نوشته نیل استفنسون در سال ۱۹۹۲ میلادی آغاز شد. در این کتاب، اصطلاح «متاورس» ابداع شد. این رمان افرادی را به تصویر می‌کشد که از فنّاوری واقعیت مجازی و آواتار‌های دیجیتالی‌شان برای کشف دنیای دیجیتالی آنلاین استفاده می‌کنند.
در این دنیا، شخصیت‌ها می‌توانند در خیابان‌ها قدم بزنند و از مغازه‌ها، دفاترکار، پارک‌های تفریحی و ... دیدن کنند. رویداد‌هایی که در متاورس اتفاق می‌افتند گاهی در افراد در دنیای واقعی نیز تأثیر می‌گذارند. با وجود این، شروع دقیق واقعیت مجازی حدود دهه ۱۹۵۰ بود. مورتون هیلیگ، فیلم‌ساز در «تئاتر تجربه»، بینندگان را به فعالیت روی پرده سوق داد و اولین «هدست واقعیت مجازی» در سال ۱۹۶۸ میلادی ساخته شد.
اصطلاح واقعیت مجازی در دهه‌ی ۱۹۸۰ رایج شد، اما توسعه‌ی تجاری هدست‌های واقعیت مجازی در دهه ۱۹۹۰ میلادی آغاز شد. سال‌ها بعد، دستگاه‌های واقعیت مجازی توسعه یافتند و به‌طور عمومی در بازی‌های ویدیویی استفاده شدند. در واقع بخش بزرگی از تاریخ متاورس از بازی ناشی می‌شود. به عنوان مثال -سکند لایف -یک بازی ویدیویی است که در سال ۲۰۰۳ میلادی منتشر شد و به منزله اولین نمونه عینیِ متاورس در تاریخچه این جهان مجازی در نظر گرفته می‌شود. در سکند لایف، کاربران به مثابه یک آواتار نشان داده می‌شوند. آنان می‌توانند یک زندگی دوم و تخیلی در حوزه‌ی دیجیتال برای خود بسازند. روبلکس بازی دیگری است که عنوان متاورس را به خود اختصاص داده است.
این بازی نیز بخش مهمی از تاریخ متاورس است؛ زیرا این شرکت همچنین در حال برنامه‌ریزی برای ساخت متاورس مدرن خود است. بازی‌های نقش آفرینی آنلاین انبوه چند نفره نیز نمونه‌های بیشتری از بازی متاورسی هستند. آنها به بازیکنان اجازه می‌دهند دنیای مجازی را کشف کنند و با یکدیگر تعامل داشته باشند. «فارغ از بازی‌های متاورسی، این دنیای مجازی سه بعدی به لطف توسعه‌ی فنّاوری‌های گوناگون، ابعاد جدیدی یافته است تا بتواند فرصت‌هایی به اندازه‌ی دنیای واقعی یا شاید بیشتر از دنیای فیزیکی واقعی در زمینه‌های مختلف زندگی روزمره، از جمله توسعه‌ی کسب وکار، نحوه‌ی ارتباط اشخاص، فعالیت‌های علمی ارائه دهد.
ویژگی‌های «متاورس»
با توجه به آنچه بیان شد، متاورس به منزله بستر مجازی سه بعدی معرفی می‌شود که در مقیاسی گسترده و با قابلیت موسع تعامل به کاربران این امکان را می‌دهد که به طور هم زمان و پیوسته با تعداد نامحدودی از کاربران دیگر ارتباط برقرار کنند و به نوعی هویتی خاص را (در قالب آواتار) در این محیط تجربه کنند. این دنیای مجازی، برای پایداری خود به ابزار‌های خاصی نیاز دارد. این موارد از جمله توکن‌های غیرقابل تعویض یا غیرمثلی (ان اف تی) هستند. آن افتی‌ها نوعی ابزار مجازی هستند که جزئی حیاتی برای متاورس به شمار می‌روند. در متاورس، ان اف تی در حکم بازنمایی از مالکیت دارایی‌ها عمل می‌کند.
برای مثال، قطعات زمین مجازی در واقع آن اف تی هستند. به دیگر سخن، ان اف تی‌ها دارایی‌های دیجیتالی‌اند که بیانگر اشیای درون متاورس‌اند. آنها اغلب به صورت آنلاین با استفاده از ارز‌های رمزنگاری شده خریداری و معامله می‌شوند. قبل از جریان آن اف تی‌ها، هیچ روش تضمینی‌ای برای تأیید مالکیت اشیا آنلاین وجود نداشت؛ بنابراین می‌توان گفت که ان اف تی‌ها نقش مهمی در اقتصاد متاورس ایفا می‌کنند.
متاورس چند ویژگی خاص دارد. این خصایص «از جمله واقع‌گرایی است؛ یعنی افراد را از نظر احساسی در دنیای مجازی غوطه‌ور و ادراک آنها را درگیر می‌کند؛ همچنین این جهان، فراگیر (حضور در همه جا) است؛ یعنی بدون محدودیت در زمان و مکان وجود خواهد داشت. در متاورس قابلیت همکارینیز وجود دارد؛ یعنی شرکت کنندگان در متاورس قادر خواهند بود با یکدیگر و دنیای دیجیتال در زمان واقعی تعامل داشته باشند و مانند دنیای فیزیکی در برابر محیط مجازی خود و یکدیگر واکنش نشان دهند.
به‌علاوه متاورس به شرکت‌کنندگان اجازه می‌دهد از بخش‌های مختلفِ بستر مجازی خود استفاده کند و تجربیات متفاوتی در متاورس داشته باشد. مقیاس پذیری نیز ویژگی دیگری است که متاورس دارد. در واقع همگان می‌توانند به طور همزمان وارد سیستم شوند و محدودیتی برای تعداد شرکت‌کنندگان وجود نخواهد داشت. به دیگر سخن، معماری شبکه قدرت کافی را برای حضور تعداد زیادی از کاربران ارائه می‌کند تا آنها متاورس را بدون نقص در کارایی سیستم تجربه کنند». ماهیت خاص متاورس، مستلزم طیف وسیعی از مسائل پیچیده‌ی حقوقی است که با گذشت زمان، بیشتر نیز خواهند شد. این امر بدین دلیل است که متاورس هنوز ابهامات فراوانی دارد.
همچنین چگونگی و میزان تأثیر آن در زندگی اشخاص همچنان بحث برانگیز است. متاورس از یک سو، زندگی اشخاص را بهبود می‌بخشد و در آن تجربیاتی درک می‌شود که نمی‌توان آنها را در دنیای طبیعی داشت. از سوی دیگر، آسیب‌های گوناگونی دارد که به مراتب از بستر‌های مجازی متعارف بیشتر است. در این راستا، مسائل و ابهامات حقوقی مربوط به متاورس را می‌توان در چند موضوع حقوقی بررسی کرد؛ البته دامنه‌ی برخی از مسائل موسع است و زمینه‌ی بروز اختلافات و مسائل دیگری را فراهم می‌کند. فارغ از تنوع موضوعات حقوقی، که متاورس درباره‌ی آنها پرسش‌های جدیدی را مطرح کرده است، همچنین اشخاصی که متاورس در آنان تأثیرگذار است، دامنه‌ای موسع دارند. در واقع این محیطِ بی‌مرز، افراد در سنین مختلف و با شرایط گوناگون را درگیر می‌کند.
حقوق کودکان در بستر فناوری «متاورس»
یک دسته از افرادِ در معرض، کودکان‌اند که در مواجهه با متاورس می‌بایست به طور ویژه به آنها توجه شود؛ زیرا درک کمتری از این بستر و مشکلات مربوط به آن دارند. با وجود ضرورت پیش گفته، چالش‌های حقوقی مربوط به متاورس به صورت موسع و تا حدی حمایت از کودکان، در منابع لاتین مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ اما توجه به این مسائل در منابع فارسی بسیار محدود است. متاورس، که نخست صرفاً تعریفی برای اشاره به دنیای مجازی بود و با دنیای واقعی موازی، اکنون از سطح مفهوم در ابعاد گوناگونی توسعه یافته و پا به عرصه عمل گذاشته است.
محبوبیت متاورس در سال‌های اخیر به اوج خود رسیده است و با استفاده از ابزار‌های دیجیتالی مبتنی بر واقعیت افزوده، واقعیت مجازی و واقعیت گسترده، فنّاوری متاورس در زمینه‌های مختلفی شتاب چشمگیری داشته است. این فنّاوری نوین، فارغ از مزایایی که به ارمغان آورده، مشکلات بسیاری را نیز ایجاد کرده است. در این راستا، متاورس علم حقوق را نیز در زمینه‌های مختلف با مشکلات متعدد و موسع مواجه کرده است. مهم‌ترین این مسائل درباره‌ی حقوق مربوط به تمامیت شخصیت جسمانی و معنوی، حقوق مربوط به مالکیت معنوی و مالکیت مادی است.
فارغ از دامنه موضوعی مسائل حقوقی متاورس، که موسع است، دامنه‌ی اشخاص درگیر با متاورس نیز گسترده است. یک دسته از این اشخاص، کودکان هستند. در واقع جریان حمایت‌های لازم از حقوق کودکان در بستر‌های دیجیتال به ویژه متاورس، که کمتر بدان پرداخته شده، مسئله‌ای بسیار مهم است. گرچه کودکان می‌توانند از تجربه‌ی نسبتاً واقعی و کاربردی، که متاورس ارائه می‌دهد، بهره ببرند و درک خود را از جهان بهبود بخشند، اما خطراتی که کودکان در این محیط با آن مواجه خواهند شد، بسیار مهم است و مقابله با آنها نیاز به راه حل‌های هوشمندانه دارد. از این روی کنترل این جهان مجازی مستلزم قانون‌گذاری خاص و استفاده از سیاست‌های ویژه برای مدیریت این پلتفرم و کاربران آن است.
در عین حال، به دلیل فقدان قانونی درباره‌ی متاورس برای کنترل نسبی این محیط، می‌توان از برخی بستر‌های حقوقی و قانونی عام مانند حقوق مالکیت معنوی، حقوق قراردادها، قوانین مربوط به مسئولیت مدنی و قوانین جزایی و کیفری، به صورت جزئی بهره برد. به‌علاوه استفاده از بستر‌ها و ابزار‌های خاص نیز می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد. این ابزار‌ها و بستر‌های خاص مواردی هستند که قانون گذار ایرانی را برای توانمندسازی کودکان در مواجهه با فنّاوری‌های نوین از جمله متاورس، یاری می‌کنند. این موارد از جمله راهبرد جدید اتحادیه‌ی اروپا به نام اینترنت بهتر برای کودکان و چارچوب‌های جدیدِ حریم خصوصی متناسب با ماهیت متاورس است.
همچنین قانون گذار با استفاده از قابلیت‌های هوش مصنوعی و فنّاوری بلاک‌چین به الزامات حقوقی مدنظرش جامه عمل می‌پوشاند. اهتمام قانونگذار در قبال مسئله‌ی حمایت‌های مؤثر از کودکان در محیط‌های مجازی به ویژه متاورس می‌بایست به قانون گذاری خاص در این زمینه منجر شود. جهان امروز به سرعت در حال پیشرفت است و به همین علت نمی‌توان به راحتی از حضور کودکان در فضای مجازی و متاورس جلوگیری کنید.
شما می‌توانید با رعایت نکاتی همچون؛ چک کردن بازی‌هایی که کودک شما آنها رااجرا می‌کند و یا محدود کردن دسترسی او به برخی از بازی‌ها و برنامه‌ها، آنها را در یک مسیر درست قرار دهید. شما می‌توانید برخی از برنامه‌های آموزنده و جذاب را برای کودک خود اجرا کنید و آنها را به استفاده درست از متاورس تشویق نمایید. در برخی از صفحات آزاد متاورس، چندین برنامه وجود دارد که اجرای آنها مناسب سن کودکان نیست و ممکن است به سلامت روان آنها آسیب‌های جدی وارد نماید. درنتیجه به شما پیشنهاد می‌کنیم که بازی‌های مناسب سن کودک را در اختیار او قرار دهید. در صورت مشاهده هرگونه رفتار‌های خشن و پرخاشگرانه، با او صحبت نمایید و سعی کنید کودک را از ادامه این منع کنید.
* مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
انتهای پیام/
