نگاهی گذرا به زمین‌لرزه‌های اکتبر ۲۰۲۳ هرات افغانستان از قاب علم

پروفسور محمد مختاری رئیس کارگروه شمال‌غرب اقیانوس هند در گفت‌وگو با خبرنگار علم و فناوری آنا گفت: از دیدگاه ما لرزه‌شناسان، افغانستان به عنوان کشوری لرزه‌خیز در جهان مطرح می‌شود؛ زیرا تاکنون لرزه‌خیزی با بزرگای متوسط تا بزرگ به‌ویژه در مناطق شمال‌شرقی را داشته که کانون‌های زمین‌لرزه بوده‌اند.

مختاری با بیان اینکه مطابق بررسی‌ها، افغانستان سابقه طولانی برای زمین‌لرزه‌های بزرگ دارد، گفت: در واقع بیش از هر جای دیگری در جهان زمین‌لرزه‌های بزرگ (بیش از ۸-۷ ریشتر) در افغانستان ثبت شده است.

مشاور عالی دانشگاه هرمزگان ادامه داد: دلایل این لرزه‌خیزی‌های بسیار ویرانگر به این واقعیت برمی‌گردد که افغانستان در بخش جنوبی صفحه اوراسیا قرار دارد که از نظر لرزه زمین ساختی بسیار فعال است؛ بنابراین حرکت صفحه هند و صفحه عربی به سمت شمال با سرعت حدود ۳ تا ۴ سانتیمتر در سال، با ایجاد تنش‌های تجمعی عظیم در بلوک‌های پوسته منجر به تکان خوردن، گسیخته شدن و در نهایت ناآرامی لرز‌های قابلتوجهی، به ویژه در شمال‌شرقی افغانستان می‌شود.

به گفته رئیس پروژه پالئوسونامی برنامه بین‌المللی علوم زمین یونسکو، در مقابل، در غرب این کشور که ولایت «هرات» نیز در این ناحیه واقع شده، لرزه‌خیزی به طور قابل‌توجهی کمتر است. بایستی به این نکته دقت کرد که در افغانستان لرزه‌خیزی به طور یکنواخت توزیع نشده است.

وی خاطر نشان کرد: با توجه به اطلاع‌رسانی‌ها و گزارشات منتشر شده از سوی مؤسسات و مراکز ثبت و انتشار ملی و بین‌المللی زمین لرزه‌ها، رخداد‌های ماه اکتبر «هرات» بازتاب گسترد‌های در جامعه علمی جهانی و نیز در کشور افغانستان داشته است. در این راستا با توجه به عدم لرزه‌خیزی سال‌های اخیر، وقوع زلزله در این ناحیه دور از انتظار و به واقع اندکی غیرمنتظره به نظر می‌رسد.

مختاری گفت: از دیدگاه لرزه زمین‌ساختی افغانستان را به چهار پهنه ساختاری تقسیم‌بندی می‌کنیم. شهر «هرات» در پلاتفرم شمالی افغانستان واقع شده است. اگرچه از نظر لرزه‌خیزی، ناحیه شمال‌شرق بدخشان در افغانستان فعال‌ترین ناحیه است؛ اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا شهر «هرات» و نواحی اطراف آن تاریخچه‌های از نظر لرزه‌خیزی نداشته است؟ در مورد چرایی و چگونگی وقوع این زلزله‌ها، به بررسی‌های عمیق‌تری نیاز داریم.

رئیس کارگروه شمال‌غرب اقیانوس هند اضافه کرد: سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا (USGS) اعلام کرده که دو رخداد لرز‌های پی‌درپی روز شنبه ۷ اکتبر سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۵ مهرماه ۱۴۰۲ شمسی) در «هرات» رخ داده است. اولین رخداد با بزرگی ۶.۳ ساعت، ′۰۶: ۴۱ به وقت جهانی (ساعت ′۱۱: ۱۱ به وقت افغانستان) اتفاق افتاد و ۸ دقیقه بعد پس لرز‌های با بزرگای ۵.۵ روی داد.

وی گفت: دومین رخداد نیز با بزرگای ۶.۳، ساعت ′۰۷: ۱۲ به وقت جهانی (ساعت ′۱۱: ۴۲ به وقت افغانستان) روی داد و پس از آن پس‌لرز‌های با بزرگی ۵.۹ رخ داد. هر دو این رخداد‌ها در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال‌غرب شهر «هرات» اتفاق افتاده‌اند. رخداد‌های ۷ اکتبر خسارات جانی و مالی گسترد‌های را در غرب افغانستان به بار آورد.

مختاری ادامه داد: براساس گزارش‌های منتشر شده، میزان کشته‌ها و جان‌باختگان این رخداد بیش از ۲۴۰۰ نفر و تعداد مجروحان بیش از ۱۰ هزار نفر اعلام شده است. این زمین‌لرزه بزرگترین رخداد لرز‌ه‌ای در افغانستان طی سال‌های اخیر بوده و بیش از هزارو ۷۱۴ خانه آسیب دیده است. همچنین، این زلزله منجر به ویران شدن ۱۱ روستا در ناحیه «زنده‌جان»، آواره و بی‌خانمان شدن حدود ۱۲ هزار نفر و آسیب به خانه‌های زیادی شده است.

وی با بیان اینکه پس‌لرزه‌ها همچنان ادامه دارد، گفت: شدت این زمین‌لرزه‌ها در گستره وسیعی از جمله مشهد ایران احساس شده است. این واقعه سومین زمین‌لرزه مرگبار ناشی از مخاطره طبیعی زمین‌لرزه در سال جاری در جهان بوده است.

عضو سابق هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی با بیان اینکه براساس گزارش USGS، چهار روز بعد از زمین‌لرزه ۷ اکتبر و پس‌لرزه‌های آن، زمین‌لرزه دیگری با بزرگی ۶.۳، روز چهارشنبه ۱۱ اکتبر بار دیگر «زنده‌جان» ولایت «هرات» در غرب افغانستان را لرزاند، گفت: براساس گزارش‌های منتشر شده این رخداد منجر به تشدید خسارات در نواحی آسیب دیده بر اثر رخداد‌های ۷ اکتبر، کشته شدن یک نفر و مصدوم شدن نزدیک به ۱۴۰ نفر شد.

وی ادامه داد: همچنین مؤسسه ژئوئوفیزیک دانشگاه تهران اعلام کرد شدت این زلزله در مشهد و سایر شهر‌های استان خراسان رضوی هم احساس شده است. چهار روز بعد از زمین‌لرزه ۱۱ اکتبر، یعنی در ۱۵ اکتبر، زمین‌لرز‌های با بزرگی ۶.۳ مجدد نزدیکی «هرات» را لرزاند. بر اثر این رخداد ۲ نفر کشته و ۱۵۰ نفر مصدوم شدند.

رئیس پیشین و بنیانگذار مرکز ملی پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله خاطرنشان کرد: وقایع لرز‌های به صورت ناگهانی و پیش‌بینی‌ناپذیر رخ می‌دهند.

وی گفت: دانش و تکنولوژی بشری تاکنون نتوانسته است این مخاطره مهیب و دلخراش را به‌طور دقیق پیشبینی کند. معمولاً تلاش‌ها برای پیش‌بینی زلزله‌ها براساس فهم لرزه زمینساختی و پیش نشانگرها، نظیر فعالیت‌های زیرزمینی، مطالعات ژئوفیزیکی، ژئوشیمیایی و ژیودزی انجام می‌شود. با این حال، زمین‌لرزه همچنان به عنوان یکی از معمول‌ترین و غیرقابل پیش‌بینی‌ترین زمینه مطالعات علمی باقی مانده است.

مختاری با بیان اینکه تاکنون و در سال‌های اخیر زمین‌لرز‌های از «هرات» گزارش نشده است، گفت: در داخل قلمرو افغانستان یک خط درز اصلی موسوم به گسل «هرات» یا هریرود وجود دارد که از غرب به شرق به طول بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر در سراسر کشور کشیده شده است و تا ۳۰۰ کیلومتری داخل خاک تاجیکستان ادامه دارد؛ در آنجا به گسل «پامیر» مرکزی معروف است. این گسل، یک گسل انتقالی راستگرد با جهت غربی-شرقی در غرب قندهار و جهت جنوبغربی-شمالشرقی در شرق آن است. زمینشناسان روسی این دو بخش را به ترتیب گسل اصلی هریرود و گسل بدخشان مرکزی نامیدهاند.

وی گفت: در جنوب این گسل، شبک‌های از گسل‌های انتقالی وجود دارد که چندین بلوک با اندازه‌های مختلف را درون صفحه گندوانا محصور کرده است. مهمترین این گسلها، گسل چپگرد چمن، با روند شمالی-جنوبی و به طول ۸۰۰ کیلومتر است که ۶۵۰ کیلومتر آن در داخل خاک افغانستان قرار دارد. این گسل بین صفحات افغانستان و هند واقع شده است و دومین ساختار لرزه زمینساختی اصلی در افغانستان را تشکیل می‌دهد که در نزدیکی قندهار به گسل «هرات» متصل می‌شود.

وی ادامه داد: برخی محققان گسل درونه یا گسل بزرگ کویر در ایران را ادامه گسل «هرات» در خاک افغانستان میدانند. این گسل به طول تقریبی ۷۰۰ کیلومتر، یکی از گسل‌های امتداد لغز اصلی در ایران مرکزی است. این گسل از نظر فعالیتی و حرکتی هیچ ارتباطی با گسل «هرات» نشان نمی‌دهد و نگاهی دقیق به تصاویر ماهوار‌های نیز بهخوبی این مطلب را تأیید می‌کند. این گسل، از گسل‌های فعال ایران مرکزی است و محققان برای آن حرکات امتدادلغز چپگرد، راستگرد و حرکت قائم را بیان کرده‌اند و آخرین سازوکار آن نیز امتدادلغز راستگرد گزارش شده است.

مختاری افزود: دانش کنونی لرزه‌خیزی تاریخی در افغانستان نشان می‌دهد که مناطقی که اخیراً عاری از زمین‌لرزه بودهاند، در گذشته به شدت آسیب دیدهاند که نمونه آن همین زمین‌لرزه‌های اخیر «هرات» است.

رئیس کارگروه شمالغرب اقیانوس هند گفت: اسناد تاریخی نشان می‌دهد محدوده ولایت «هرات» و نواحی پیرامون گسل «هرات» متأثر از زمین‌لرزه‌های مخرب تاریخی بوده است. رخداد بسیار قدیمی سال ۸۴۹-۸۴۸ تنها زمین‌لرزه شناخته شده خسارتبار به شهر «هرات» بوده است که بیان قطعی این مطلب نیز با اطمینان دشوار است. اما به نظر میرسد که این زمین‌لرزه در نتیجه فعالیت در امتداد گسل «هرات» اتفاق افتاده که درست در شمال این شهر قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه این رویداد واحد نشان می‌دهد که منطقه «هرات» مستعد زمین‌لرزه‌های مخرب و زیانباری است، اضافه کرد: علاوهبر رخداد سال ۸۴۹-۸۴۸، زلزله‌های تاریخی دیگری در «هرات» رخ داده که به ترتیب شامل زمین‌لرزه ۲۸ فوریه سال ۱۱۰۲ میلادی با خسارت به مسجد جامع این شهر، زمین‌لرزه ۶ جمادی الاول سال ۷۶۵ مصادف با ۱۹ فوریه سال ۱۳۶۴ با تخریب قلعه و منارهها، زمین‌لرزه ۲۴ سپتامبر سال ۱۹۵۰ در مرز ایران و افغانستان با تخریب و کج شدن مناره‌های مصلی گوهرشاد، زمین‌لرزه ۹ ژوئن سال ۱۹۵۶ در شمال گسل «هرات» می‌شود. زمین‌لرز‌های ۱۸ جولای سال ۲۰۰۴ با بزرگی ۶.۴، آخرین رخداد ثبت شده قرن ۲۱ در ناحیه «هرات» بوده است که منجر به آسیب ۱۵۰ خانه در نواحی غربی آن شده است.

وی گفت: اگرچه ولایت «هرات» دارای فراوانی وقوع رخداد زمین‌لرزه در مقایسه با منطقه بدخشان در شمالشرق افغانستان نیست، ولی دارای پیشین‌های از وقوع خسارت بار زمین‌لرزه است. فعال شدن لرزه‌خیزی در «هرات» بعد از حدود ۱۹ سال نشان داد که در مناطق فعال و ناپایدار لرزه زمین‌ساختی هیچ قطعیتی برای عدم وقوع زلزله وجود ندارد؛ لذا لازم است همواره پیشینه هر منطق‌های از نظر فعالیت لرز‌های مورد توجه قرار گیرد تا در حفظ جان انسان‌ها و ساخت و ساز‌های مقاوم مؤثر واقع شود.

این مسئول ادامه داد: با توجه به عدم وجود منبعی جامع از رخداد‌های لرز‌های در کشور افغانستان بر آن شدیم که کتابی در این زمینه نگارش و به جامعه علمی ملی-بین‌المللی ارائه کنیم. این کتاب محصول سال‌ها مطالعه رخداد‌های لرز‌های تاریخی-دستگاهی و لرزه زمین‌ساخت افغانستان است و برخی از موارد ذکر شده، برگرفته از آن بوده است.

انتهای پیام/

میترا سعیدی کیا