شکاف‌دندان، پستانداری با نیش مار

به گزارش گروه علم و فناوری آنا به نقل از Wired، اکثر پستانداران شبیه به‌هم هستند، به عنوان مثال بیشتر آنها برای محافظت در مقابل سرما خز دارند و نوزادان خود را با شیر تغذیه می‌کنند. همچنین پستانداران نسبتا مغزهای بزرگی دارند که به همین دلیل جزو حیوانات باهوش به شمار می‌روند.

پستانداران پیشرفته‌ترین مهره‌داران روی زمین هستند. اعضای آنها در اکثر اکوسیستم‌های دنیا جانوران غالب بوده و نقش تعیین‌کننده‌ای در زنجیره‌های غذایی دارند. پستانداران گرچه از نقطه نظر تنوع و فراوانی بسیار کمتر از جانواران دیگر و حتی مهره‌داران دیگرند (پرندگان و ماهیان) ولی به دلیل پیچیدگی دستگاه‌های بدن، به خصوص سیستم عصبی و مغز پیشرفته‌تر و بزرگتر نقش کلیدی در بسیاری از اکوسیستم‌ها دارند. پستانداران جانورانی هستند که دارای مو بوده و غدد شیری دارند. معمولا دارای دندان‌های متنوعی هستند که درون حفره دندانی جای می‌گیرد.

هرچند داشتن نیش سمی در ویژگی‌های معمول پستانداران قرار نمی‌گیرد اما گونه مرموزی از پستاندارن به نام «شکاف دندان» دارای نیش سمی است. این موجودات تنها یکی از پستانداران انگشت‌شماری هستند که غده سمی دارند و زهری قدرتمند تولید می‌کند. اما صبر کنید، این موجود شگفت‌انگیز یک ویژگی منحصر به‌فرد دیگر نیز دارد: بینی شکاف دندان دارای یک مفصل گلوله‌ای- کاسه‌ای، درست مانند مفصل ران انسان است که باعث می‌شود بینی این جانور به شدت انعطاف‌پذیر باشد.

اگر روزی سر از جنگل‌های کوبا یا هیسپانیولا درآوردید، یک نفس عمیق بکشید. متوجه خواهید شد که فضا بویی مانند یک سگ خیس یا بز می‌دهد. اگر هم نگاهی به پایین کنید با چاله‌های مخروطی شکل و عجیب و غریبی رو‌به‌رو می‌شوید که دارای خراش‌هایی در قسمت لبه هستند. در این صورت، احتمالا فاصله زیادی با زیستگاه یک شکاف دندان ندارید.

این پستاندار معمولا شب هنگام به دنبال شکار می‌رود و بینی دراز خود را که دارای ساختار گلوله‌ای- کاسه‌ای است، برای پیدا کردن بی‌مهره‌گانی مانند کرم‌ها و حشرات در خاک فرومی‌کند. سبیل‌های بسیار حساس شکاف دندان، به این موجود در درک محیط پیرامون خود کمک می‌کند که با توجه به قدرت بینایی ضعیف این جانور نقش بسیار مهمی دارند.

جو نانز مینو، اکولوژیست، در این‌باره می‌گوید: «شکاف دندان‌ها دارای چشم‌های بسیار کوچکی هستند و با توجه به حساسیت زیادشان به نور، به نظر هم نمی‌رسد که از قوه بینایی و دید خوبی برخوردار باشند». با وجود این که شکاف دندان‌های زیادی در اسارت زندگی نمی‌کنند، آنهایی که نانز مینو برای مطالعه در اختیار دارد، در صورت روشن کردن یک چراغ به سرعت فرار می‌کنند. کاملا واضح است که این جانور از طرفداران زندگی در تاریکی است.

باید خیلی خوش شانس باشید که با یک شکاف دندان در حیات وحش روبه‌رو شوید. این موجود یک پستاندار خاص است. شکاف دندان تقریبا به بزرگی یک موش بزرگ با دمی همانند آن و همچنین دارای چنگال‌های بلند و تیز است و سست و شل راه می‌رود. در بیشتر موارد هم شکاف دندان ماده به همراه نوزادش دیده می‌شود.

نانز مینو در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «پستان‌های شکاف‌دندان ماده در قسمت زیربغل پاهای عقبی این جانور قرار گرفته است. بعضی مواقع ماده در حالی که نوزادان را به اطراف می‌کشاند، دیده می‌شود».

اگر بنابر اتفاق به یک شکاف دندان برخوردید، اصلا به آن دست نزنید. نه فقط به خاطر اینکه این جانور در معرض خطر انقراض قرار دارد بلکه به دلیل گاز زهرآگینی که این موجود دارد. با وجود اینکه موش شبگرد نیز گاز زهرآگین دارد و پلاتیپوس نر هم دارای زائده‌های سمی روی پاهای عقبی‌اش است اما گاز زهرآگین شکاف دندان در پستانداران بسیار نادر است.

درست زیر دندان‌های پیشین پایینی شکاف دندان، غدد بزاقی قرار دارد که سم را به شیارهای کوچک داخل دندان این جانور می‌فرستند. تنها کاری که یک شکاف دندان باید بکند این است که پوست یا کوتیکول (در صورتی که حشره باشد) قربانی را خراش دهد. وقتی که زهر وارد بدن قربانی شد، ترتیب کارها را می‌دهد.

براساس گزارش‌های ثبت شده از افرادی که توسط شکاف دندان گاز گرفته شده‌اند، این گونه به نظر می‌رسد که به هیچ عنوان تجربه خوشایندی برای انسان نیست. علائم این گازگرفتگی کاملا شبیه به گزیدگی مار است و شامل آماس در محل گزیدگی و درد شدید می‌شود که برای چند روز نیز پایدار است.

هر چند اگر خوش شانس باشید، شاید گاز خشک جانور نصیبتان شود. این بدان معناست که پستاندار بدون تولید زهر گاز می‌گیرد. البته این کار بیشتر برای جلوگیری از اتلاف انرژی است.

نانز مینو در این‌باره می‌گوید: «مارها اغلب تنها به گاز گرفتن بسنده می‌کنند و زهری وارد بدن قربانی نمی‌کنند. چرا که استفاده از سم تا موقعی که مجبور به استفاده از نباشند، لزومی ندارند و بی‌فایده به شمار می‌رود».

حتی اگر هم یک دوز از زهر شکاف دندان نصیبتان شد، نگران نباشید چراکه این سم برای انسان کشنده نیست. هر چند زهر این پستاندار قربانیانی مانند مارمولک را ناتوان می‌کند. دانشمندان در محیط آزمایشگاهی دوزی از این زهر را به یک موش تزریق کردند که در نتیجه علائمی از جمله مشکلات تنفسی، تشنج و فلج شدگی در قربانی دیده شد. شکاف‌دندان‌ها تنها به طعمه‌هایی به این اندازه نیز بسنده نمی‌کنند.

رادریگو لیگابو بران، بیولوژیست مولکولی از دانشگاه فدرال ریو گرانده دو سول برزیل، در این‌باره می‌گوید: «گزارشی از یک شکاف دندان اسیر در لندن به ثبت رسیده که بر طبق آن این موجود یک مرغ را به طور کامل خورده است. این موجود اول مرغ را گاز گرفته سپس تمامی قسمت‌هایی را که می‌خواسته، بلعیده است».

هرچند شکاف‌دندان‌ها همیشه بلافاصله پس از کشتن طعمه‌شان، آنها را نمی‌خورند. موش‌های شبگرد معمولا پس از گاز گرفتن و ناتوان کردن قربانی، آنها را به لانه‌شان می‌برند تا بعدا به سراغ طعمه بی‌هوش رفته و تکه‌تکه‌شان کنند. شکاف‌دندان‌ها نیز اغلب همین روند را در پیش می‌گیرند.

حالا چرا شکاف‌دندان‌ها دارای دندان‌های سمی و گاز زهرآگین هستند در حالی که اکثر پستانداران روی زمین بدون سم هم در حال گذران زندگیشان هستند؟ خوب بگذارید این طور بگوییم که در واقع شکاف دندان‌ها برای داشتن قابلیت نیش زهرآگین تکامل نیافته‌اند بلکه دیگر پستانداران سمیت خود را از دست داده‌اند.

برای ده‌ها میلیون سال، پستانداران با چثه‌های کوچکشان همواره در حال فرار از دست دایناسورها بودند. بسیاری از پستانداران باستانی با بهره گرفتن از سم شانس بهتری در دفاع از خود داشتند. اما وقتی که دایناسورها از میان رفتند، روند ماجرا به طور کلی تغییر کرد.

بران می‌گوید: «از نقطه نظر تکاملی، قسمت زیادی از منابع بدنی این جانوران صرف تولید زهر می‌شد در حالی که اوضاع دیگر مثل گذشته نبود و محیط زندگی آنها عاری از شکارچی و طعمه‌های سابق بود».

بدین ترتیب برای بسیاری از دودمان‌های پستاندار تکامل به دور از سمیت و تولید سم با عقل جور درمی‌آید.

با این وجود، شکاف دندان‌ها به هر دلیلی که بود از اندام زهرآگین‌شان جدا نشدند. در واقع شکاف دندان یک پستاندار باستانی است که 76 میلیون سال پیش، در دوره تکاملی و قبل از انقراض دایناسورها، واگرا شده است.

بران به این نکته اشاره می‌کند که بحث و بررسی درباره تکامل سم در پستانداران همچنان ادامه دارد. این امکان هم وجود دارد که وجود زهر در پستانداران اولیه نیز، درست مانند گونه‌های امروزی، نادر بوده و شکاف دندان همیشه یک استثناء بوده است.

در حالی که زهر شکاف دندان می‌تواند دشمنان طبیعی‌اش را از پای درآورد، در تهیه وعده غذایی مفید واقع شود و وسیله دفاعی خوبی نیز برای این جانور محسوب شود اما در برابر انسان کارایی چندانی ندارد.

تخریب زیستگاه این پستاندار در کوبا و هیسپانیولا شدیدا به جمعیت شکاف دندان‌ها آسیب رسانده است. همچنین گونه‌های مهاجمی که توسط انسان‌ها به این منطقه آورده شده‌اند مسبب کشتار همگانی این موجودات شده‌اند.

با وجود اینکه سگ‌ها یکی از مشکلات بزرگ برای شکاف دندان‌ها در هیسپانیولا به شمار می‌روند اما گزارش‌ایی نیز وجود دارد مبنی بر گاز گرفته شدن سگ‌ها توسط شکاف دندان‌ها و مرگ سریع این سگ‌ها بر اثر سم قوی. گربه‌های وحشی هم علاوه بر جلادان بالقوه شکاف دندان‌ها، رقیب آنها نیز به شمار می‌روند. گربه‌سانان نیز مانند شکاف دندان‌ها مارمولک‌ها و حشرات بزرگ را برای تغذیه مورد هدف قرار می‌دهند، پس بدین ترتیب رقابت شدیدی بر سر منابع غذایی نیز جریان دارد.

محافظان محیط زیست در حال تلاش برای محافظت از این پستانداران باستانی منحصر بفرد هستند. گروه‌هایی از این افراد در حال همکاری با سازمان‌های محلی و وزارت محیط زیست جمهوری چک هستند تا درک بهتری از شکاف دندان‌ها، از جمعیت این گونه گرفته تا ساختار زهرشان، به دست آورند.

گزارش: هانا حیدری