بررسی اوضاع تولید علم دانشگاه‌های کشورهای اسلامی/ ایران و قطر، بیشترین تولید‌کنندگان علم در جهان اسلام

به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، پایگاه اطلاع رسانی «نیچر» در گزارشی به بررسی وضعیت تولید علم در کشورهای جهان اسلام پرداخت. طبق این گزارش، روند تولید علم در دانشگاه‌های کشورهای جهان اسلامی علیرغم قدمت دیرینه‌ای که دارند، در مقایسه با دانشگاه‌های کشورهای دیگر، وضعیت مطلوبی ندارد با این حال، برخی کشورهای اسلامی، در این روند نسبت به دیگر کشورهای مسلمان، جایگاه بهتری دارند. از جمله ایران و قطر که در میان کشورهای اسلامی، بیشترین میزان تولید علم در دانشگاه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

در این گزارش آمده است که تمدن اسلامی دارای قدیمی‌ترین دانشگاه‌ها در دنیا است، به طوری که دانشگاه «قرویین» در فاوس مراکش در سال 895 میلادی احداث شد، دانشگاهی که دوران طلایی اسلام را شروع کرد. اما علی‌رغم چنین سابقه درخشانی هم‌اکنون دانشگاه‌های منطقه وضعیت مناسبی از نظر تولید علمی ندارند.

هم‌اکنون 57 کشور مسلمان در دنیا هستند که 25% جمعیت جهان را به خود اختصاص داده‌اند، اما از سال 2012، سهم این 25% از میزان اختراعات در دنیا تنها 1.6٪، از انتشارات علمی تنها 6% و از 2.4٪ از تحقیقات جهانی را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین سهم کشورهای اسلامی در طول تاریخ از جایزه نوبل تنها 3 جایزه بود و امروزه این کشورها تنها کمتر از یک دوجین دانشگاه در بین 400 دانشگاه برتر دنیا در رتبه‌بندی‌های مختلف دارند، بعلاوه هیچ جایگاهی بین 100 دانشگاه برتر دنیا متعلق به این 57 کشور نیست.

برای ارزیابی این وضعیت در 2 سال اخیر یک گروه بی‌طرف غیر سیاسی بین‌المللی از جمله سیاستگذاران، روسای دانشگاه‌ها و استادان تشکیل شد که به بررسی چالش‌های پیش روی جهان اسلام در این زمینه بپردازد.

یکی از مشکلاتی که به آن توجه شد، این بود که اکثر این کشورها کمتر از 0.5% در‌آمد حاصل از تولید ناخالص ملی خود را صرف گسترش تحقیقات و فعالیت‌های پژوهشی می‌کنند. تنها کشور استثنا مالزی است که 1% درآمد حاصل از تولید ناخالص ملی خود را صرف این امور می‌‌کند، در حالی‌که میانگین این نرخ در دنیا 1.78% است، حتی این عدد برای کشورهای پیشرفته به 2 الی 3% نیز می‌رسد.

از طرفی در بعضی از کشورها مبانی دروس در دانشگاه‌ها تغییری نکرده و قدیمی است، همچنین برنامه‌های دانشگاه تنوع ندارد و محدود به رشته‌ای خاص می شوند، به عنوان مثال دانشجویان رشته‌های فنی و مهندسی از دروسی مانند علوم اجتماعی، زبان و هنر کمتر بهره می‌برند در نتیجه سایر مهارت‌های و بینش‌های آنها پرورش پیدا نمی‌کند.

ایران و قطر بیشترین تولید علمی را بین دانشگاه‌های جهان اسلام دارند

تنها دانشگاهی که در این میان مستثنی است دانشگاه مالایا در کوآلالامپور است. در حالی که اکثر دانشگاه‌های جهان اسلام نیاز دارند تا روش‌های تدریس خود را متنوع‌تر و به‌روز‌تر کنند.همچنین باید راه‌های جدید‌تری برای ارزیابی و جذب هیئت‌علمی، حمایت از طرح‌ها و تحقیقات پژوهشی و... پیدا کنند. دولت‌ها نیز باید به دانشگاه‌ها استقلال بیشتری بدهند که دانشگاه‌ها بتوانند بر مینای نیاز‌های خود و همخوان با استانداردهای آموزشی و پژوهشی به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

در این گزارش 20 کشور مسلمانی که ظرف 2 سال اخیر بیش از 90% تولیدات علمی و پژوهشی کشورهای مسلمان متعلق به آن‌ها بود، بررسی شد. در بازه زمانی 1996 تا 2005 نسبت به 2006 تا 2015، بیشتر این کشورها تولیدات علمی خود را 2 برابر کردند. اگرچه در بین این 20 کشور قطر و ایران با تولید علمی 7.7 و 7.6 بیشترین سهم را داشتند، اما هنوز نیز با استانداردهای جهانی فاصله دارند، به عنوان مثال در بین 100 مقاله با بیشترین میزان استناد از سال 1900 هیچ مقاله‌ای متعلق به کشورهای جهان اسلام نبود.

دانشگاه‌ها باید محیطی را فراهم آورند که خلاقیت دانشجویان پرورش پیدا کند، به عنوان مثال آن‌ها را با زمینه‌های فرهنگی و دانش معاصر آشنا کنند، موسسات آموزشی و دانشگاه‌های اندکی به این مهم توجه کرده‌اند.

البته دانشگاه صنعتی شریف از سال 1970 دروسی مانند تاریخ اسلام، فلسفه و مبانی فرهنگی را برای دانشجویان فنی و مهندسی خود نیز ارائه کرد و سعی کرد بینش آن‌ها را در سایر موارد نیز ارتقا دهد، این مسئله می‌تواند یکی از مواردی باشد که باعث شد در رتبه‌بندی‌های چند سال اخیر تایمز هایراجوکیشن دانشگاه شریف به عنوان بهترین دانشگاه ایران و هشتمین دانشگاه برتر جهان اسلام معرفی شود.

همچنین تحقیقات علمی باید مربوط و با نیازهای فکری و عملی جامعه هماهنگ شود اما این مسئله برای بسیاری از مؤسسات آموزشی و دانشگاهی این 57 کشور قابل تحقق یافتن نباشد.

شاید استقلال بیشتر دانشگاه‌ها بتواند راهی برای ارتقای تولید علمی و سایر مسائل آموزشی آن‌ها شود، همچنین دانشگاه‌ها باید شایسته‌سالاری را مبنای کار خود قرار دهند. به عنوان مثال در دهه 1980 پاکستان با تأسیس 2 دانشگاه غیر‌دولتی با نام‌های «بیمارستان دانشگاه آقاخان کراچی» و «دانشگاه مدیریت لاهور» توانست انقلابی در عرصه پزشکی و کسب و کار ایجاد کند. پس از آن دانشگاه‌های سراسر پاکستان از برنامه آموزشی و پژوهشی این دانشگاه‌ها الگو برداری کردند.

به‌علاوه اگر دانشگاه‌ها معیارهای درست‌تری را انتخاب کنند می‌توانند علاوه بر کاهش سرقت علمی، کیفیت کار‌های پژوهشی و علمی خود را نیز بالا ببرند.

در این گزارش عنوان شد که علاوه بر تنوع بخشیدن به سرفصل‌ها، کارگاه‌های آموزشی نیز جهت دست یافتن به موفقیت بیشتر بسیار مهم است و باید موانعی که بر سر راه دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی برای ایجاد این تغییرات وجود دارد برداشته شود.

البته از طرفی باید دولت‌ها کمک کنند که دانشگاه‌ها بستری را فراهم آورند تا استعداد دانش‌آموزان از سنین پائین و علاقه آن‌ها به پژوهش و تولید علم افزایش پیدا کند تا نسل‌های آینده‌ای که وارد دانشگاه می‌شوند نسل‌های باانگیزه‌تری باشند. در نتیجه سیستم دانشگاه‌های جهان اسلام نیاز به اصلاحات بی‌شماری دارد.