به گزارش خبرنگار حوزه علم، فناوری و دانش بنیان گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، مجله تصویری «چرخ» مهم‌ترین رویدادهای علم و فناوری و مسائل روزمره زندگی را با نگاهی تخصصی و به‌زبانی ساده و با حضور کارشناسان، اساتید دانشگاه و نخبگان بررسی و واکاوی می‌کند. با توجه به هفته ترویج علم به سراغ دست اندرکاران این برنامه رفته‌ایم.
برنامه چرخ به عنوان یک برنامه علمی و بروز روزهای یکشنبه، دوشنبه و سه‌شنبه، ساعت ۱۹ به‌صورت زنده از شبکه ۴ سیما پخش می‌شود. مجری «چرخ» حافظ آهی است و محمد جباری سردبیری برنامه و الهه بهبودی تهیه‌کنندگی «چرخ» را بر عهده دارند.
در بخش اول با تهیه‌کننده این برنامه خانم الهه بهبودی به گفتگو نشستیم.
آنا: انگیزه ورود شما برای تهیه یک برنامه‌های علمی چیست؟
بهبودی: از سال 82 در سازمان صدا و سیما مشغول به کار هستم که 15 سال است که در حوزه تهیه و تولید کار می‌کنم. حوزه کودک و نوجوان، حوزه خانواده، طرح و برنامه نمایشی، برنامه‌های گروه اجتماعی از جمله حوزه‌هایی است که در این سال‌ها تجربه کرده‌ام اما تجربه برنامه علمی را نداشتم. من در رشته فلسفه تحصیل کرده‌ام؛ از همین رو خیلی درگیر موضوعات علمی نبودم اما هنگامی که پیشنهاد برنامه چرخ به من داده شد، با توجه به سابقه خوب این برنامه برای من جذاب بود.
برنامه‌های علمی در حوزه رسانه محجوب است، با توجه به اینکه فضای برنامه‌های علمی محدود است، رقابت افراد مختلف برای حضور در این برنامه‌ها بیشتر می‌شود. برنامه‌های علمی در رسانه غالباً به شبکه چهار منتهی می‌شود. در این شبکه نیز برنامه‌های علمی به برنامه‌های طلوع، چرخ و گروه دانش محدود می‌شود. این برنامه‌ها نیز چند سال در یک فضا با یک گروه کار کرده‌اند و روال خودشان را دارند، از همین رو این فضا بسته است. عیب ازمتصدیان این برنامه‌ها نیست بلکه رسانه این فضا را فراهم نکرده است. برای اینکه افراد از جاهای مختلف، چهره‌های جدید، صداهای جدید شنیده شود؛ نیاز است فضای برنامه‌های علمی باز شود. باز کردن این فضا یکی از انگیزه‌های جدی من در برنامه چرخ است.
اینکه یک برنامه‌ساز فقط با تعدادی افراد خاص کار کند، باعث می‌شود خیلی از فعالان دیگر پشت در بمانند. اینکه این درها بازشود تا افراد جوان، چهره‌های جدید و افراد مشتاق بتوانند بیایند در این فضا فعالیت کنند از انگیزه‌های جدی من برای ورود به برنامه چرخ است.
آنا: نظر شما در خصوص شناخته شدن شبکه چهار به عنوان مرجع اخبار و برنامه‌های علمی چیست؟
بهبودی: تخصصی بودن شبکه‌ها یک وجه مثبت دارد. ابتدا مقرر بود شبکه‌ها به صورت تخصصی اداره شوند؛ به طور مثال شبکه دو، شبکه تخصصی کودک شود؛ اما اکنون شبکه پویا است و شبکه‌های دیگر نیز برنامه کودک دارند. علم نیز همین صورت شده است و شبکه‌های مختلف در این حوزه فعالیت می‌کنند، به طور مثال شبکه سه که شبکه جوان است در برنامه‌ای یک‌سری فناوری‌ها را برای جوانان معرفی می‌کند. اینکه شبکه چهار به صورت تخصصی به علم بپردازد، یک اتفاق مبارک است.
آنا: در خصوص برنامه چرخ توضیح دهید.
بهبودی: فصل‌های پنج و شش برنامه چرخ که از تیر ماه سال 96 آغاز شده بر عهده ما است. هر فصل تقریباً یک سال بوده است.
در فصل پنج برنامه چرخ، آیتمی با عنوان صندلی علم‌سنجی را داشتیم که در آن افراد چهره به شبهات علمی پاسخ می‌دادند. در فصل شش هم این مسیر در فرم دیگری ادامه داشت و هر روز با پرسش یک سؤال علمی مربوط به شبهات علمی از مردم نظر سنجی صورت می‌گرفت.
مطرح کردن این سؤالات بازخوردهای زیادی در پی داشت به طور مثال در خصوص این سؤال که هر مزه‌ای چه جایی روی زبان دارد؟ مسئول پخش می‌گفت این سؤال اشتباه است، من اصلاً اجازه پخش نمی‌دهم. در نهایت ما اثبات کردیم با گزاره‌های علمی و اتاق فکری که روی این تحقیق کرده، این جدیدترین دستاورد علمی است. ما سعی می‌کنیم در یک فضای مردم‌پسند این سؤالات را به‌عنوان گزاره‌های علمی مطرح کنیم، حتی جایزه بدهیم به مخاطب و جواب درست این سؤال را ارائه بدهیم.
از طرفی ما به صورت مستمر پخش نداریم؛ به طور مثال در بحث ذرت‌های آلوده پس از برنامه ما، برنامه‌ای در شبکه سه در همین خصوص کار کرد که متاسفانه جواب‌ها علمی و بررسی شده نبود و در یک فضای اجتماعی برگزار شده بود، آن‌قدر تأثیر این برنامه در شبکه سه کلان است که مثلاً یک تریبونی به‌عنوان تریبون علمی شبکه چهار نمی‌تواند آن اشتباهی را که در ذهن‌ها می‌افتد، راحت جبران کند.
ما یک مخاطب خاصی داریم، سعی می‌کنیم یک‌سری اشتباهات علمی را آنجا مطرح کرده، تصحیح کنیم و اطلاعات دقیق بدهیم ولی همچنان رسانه‌هایی که به سمت فضاهای زرد و جلب مخاطب پیش می‌روند، قوی‌تر از ما هستند. یعنی تریبون ما آن قدرت را ندارد. برنامه روتین نداریم که بگوییم مثلاً اگر امروز اتفاق خاصی افتاد بیاییم و پاسخ بدهیم. نهایتاٌ من آن روزی که آنتن دارم می‌توانم بیایم به این مسئله بپردازم.
گاهی برنامه‌های‌مان این‌جوری است که به صورت موضوعی می‌باشد، هر روز یک میزی داریم، میز علم، میز فناوری، میز طبیعت و غیره. بعضاً در این روزها ما یک گفتگوهای مناظره‌ای راه می‌اندازیم. مثلاً آمدیم وارد حوزه‌ای شدیم راجع به تغذیه حیوانات که آیا این کار تغذیه حیوانات شهری کار درستی است یا خیر؟ این کار قبل از اینکه حتی برنامه روی آنتن برود، برای ما بسیار حاشیه‌ساز شد.
متاسفانه رویکردها، رویکرد علمی نبوده و کاملا احساسی است. ما یک برنامه علمی هستیم، چقدر می‌توانیم مقاومت کنیم؟ قبل و بعد از برنامه حاشیه بود و از اقصی نقاط جهان با من تماس گرفته می‌شد. مثلاً از هلند شب قبل از برنامه به من زنگ زدند و گفتند چرا شما می‌خواهید فردا فلان نفر را دعوت کنید، بعد من توضیح دادم که من این فرد را دعوت می‌کنم، او افکار و رویکردهایش را مطرح می‌کند و مخاطب تصمیمش را می‌گیرد. یعنی حتی تحمل برای آن بیان هم وجود ندارد و در برنامه چرخ نمی‌توانیم به هر موضوعی به راحتی بپردازیم. اینها نشان می‌دهد که آن آمادگی برای یک بحث علمی حتی بین افرادی که فرهیخته و تحصیل‌کرده هستند، وجود ندارد.
آنا: برای افزایش پذیرش دیالوگ علمی در حوزه رسانه، به نظرتان ما به چه چیزی احتیاج داریم؟ یعنی صرفاً با افزایش رویکرد ژورنالیسم علمی در رسانه‌ها کافی است یا باید یک تغییر فرهنگی اجتماعی را شاهد باشیم؟
بهبودی: تغییر فرهنگی بالاخره از یک جایی باید شروع شود. فرهنگ هم مقوله‌ای نیست که امروز اقدام کنیم و فردا تغییر ببینیم. اما مثلاً خود من اگر که مدیر یک رسانه باشم، پیش از آنکه برنامه برود روی آنتن به دست‌اندرکاران می‌گویم در این بحث حاشیه وجود دارد، هر فشاری که از بیرون وجود داشته باشد چه قبل و چه بعد از برنامه، نباید اهمیت داشته باشد.
آنا: آیا رسانه‌ها باید از برنامه‌های علمی حمایت بیشتری کنند؟
بهبودی: رسانه‌ها باید از ما حمایت و پشتیبانی کنند، اگر ما اعتقاد به گفتمان علمی داریم پس باید حمایتش کنیم؛ حال چه مخاطبان و بعضی جریان‌ها دوست داشته یا نداشته باشند. ما داریم گفتگو می‌کنیم. باید به کرات این اتفاق بیفتد تا فرهنگش جا بیفتد. اما به محض اینکه ما یک حرفی بزنیم و بیایند برنامه را تعطیل کنند، یعنی فرهنگش جا نخواهد افتاد.
آنا: آیا وجود برنامه‌هایی با چنین نگرشی در سایر شبکه‌های تلویزیونی ضرورت دارد؟ یک تصور غلطی جا افتاده که شبکه چهار یک شبکه علمی است، خب این یعنی چه؟ یعنی بقیه شبکه‌ها غیرعلمی‌اند؟ ورود به موضوعات مختلفت در بقیه رسانه‌ها نباید اتفاق بیفتد؟
بهبودی: سیاست‌گذاری آن با من نیست. اگر به انتخاب من باشد، ممکن است به عنوان تهیه‌کننده و مخاطب رسانه بگویم اصلاً به شبکه‌های تخصصی در رسانه ملی اعتقاد ندارم. من فکر می‌کنم باید دو تا سه شبکه اصلی‌مان بتواند کنداکتوری داشته باشند که به همه نیازها پاسخ بدهد. مثلاٌ شبکه یک همه برنامه‌ها را باید داشته باشد. اینها نظرات شخصی من است، بنده نه مدیر هستم نه سیاست‌گذار.
من شبکه‌ای را دوست دارم که در خروجی آن چیزهای مختلفی را که نیازم است پیدا کنم. مثلاً شبکه مستند، مستندهای خیلی زیبایی دارد اما برای دیده شدن باید تبلیغات زیادی صورت بگیرد. در صورتی که همان مستند می‌آید در شبکه سه پخش می‌شود و خیلی‌ها آن را می‌بینند. 100 سال هم در شبکه مستند پخش شود ممکن است کسی آن را نبیند. من نمی‌گویم شبکه‌ها تخصصی نباشند ولی فکر می‌کنم حداقل یک تا سه شبکه نیاز داریم که عمومی باشد و برنامه علمی خیلی خوب هم داشته باشند. تجربه ما نشان داده است که برنامه علمی آنجا بیشتر دیده خواهد شد. مثلاً من شبکه افق و جام‌جم کار کرده‌ام، مستندها و برنامه‌های خوبی آنجا ساخته شده است. مثلاً مسابقه فرمانده، برنامه‌ای که وقتی آمد شبکه سه خیلی‌ها آن را دیدند ولی تا وقتی شبکه افق بود این‌قدر آمار بیننده نداشت. پس بنابراین تخصصی بودن خوب است ولی تجربه نشان داده که یک‌سری شبکه‌ها هستند که مردم بیشتر اینها را می‌بینند و خوب است که در خروجی‌اش مطالب مختلفی داشته باشیم.
آنا: چالشی‌ترین سوژه‌هایی که در دو سال گذشته به آنها پرداختید چه چیزهایی بود؟
بهبودی: سه‌تا مناظره اخیر از جمله برنامه‌های چالشی چرخ بودند. یکی بحث تغذیه حیوانات، انتقال آب دریای خزر و دیگری بحث شکار حیوانات بود. درکل وقتی مناظره داریم یا وقتی مهمان تک‌گویی دارد برنامه چالشی می‌شود.
آنا: در مناظره برنامه تغذیه حیوانات چه کسانی با چه دیدگاهی حضور داشتند؟
بهبودی: در واقع دوستانی بودند که در این حوزه فعالیت می‌کردند و تحصیلات مرتبط با آن را داشتند. اما دو رویکرد متفاوت داشتند. بعضی‌ها موافق این تغذیه بودند و برخی مخالف. البته ما می‌خواستیم تقابل جدی‌تری را داشته باشیم ولی یک مقدار فشارهایی که به ما آمد، دستمان را در این قضیه بست. متوجه شدیم که تحمل این قضیه وجود ندارد.
آنا: مستقیم به شبکه فشار می‌آوردند یا با خود برنامه درگیر می‌شدند؟
بهبودی: به‌هرحال این دوستان افراد خیلی محترم، تحصیل‌کرده، فعال و فرهیخته‌ای هستند، ولی در عجبم این مجموعه به‌قدری به ما فشار آورد که حتی یک نفر صدایش شنیده نشود و جالب هم این است آن فردی که در برنامه ما صدایش شنیده نشد، در برنامه‌های دیگر به کرات روی آنتن است و دارد از وی مستند پخش می‌شود. به‌عنوان کارشناس می‌آید در جایی که تأثیرگذاری بدتری دارد!
آنا: با توجه به اینکه یک برنامه علم‌محور هستید، تصورتان از رویکردی که اخیراً در شبکه‌های اجتماعی پیش آمده و تحلیل‌های غلط به‌جای تحلیل علمی در قالب کلیپ‌ها و گفتگوهای با منشأ نامشخص و با کارشناس‌های ناشناس صورت می‌گیرد، چیست؟ فکر می‌کنید این خلأ عملکرد رسانه‌هاست که باعث شده این اتفاقی رخ دهد؟
بهبودی: طبیعتاً ما که جلوی آن رسانه‌های مجازی را نمی‌توانیم بگیریم. پس تنها کاری که می‌توانیم بکنیم این است که یک رسانه معتبری باشیم که مردم به ما اعتماد داشته باشند و به موقع عکس‌العمل نشان دهیم. البته متأسفانه این قضیه ممکن است مقداری فرساینده هم باشد. یعنی ما یک آسیبی در فضای مدرن داریم که یک سری جریان‌های جعلی در فضای مجازی به ما تحمیل می‌کنند و ما باید وقت عزیزمان را برای اینکه به اینها پاسخ دهیم، تلف کنیم. یک استاد دانشگاه فلسفه می‌گفت: "دیگر این روزها شبهه در هوا می‌پرد! اگر ما بخواهیم به دنبال اینها برویم و هر کدام را در حوزه دین جواب بدهیم دیگر اصلاً به کار علمی نمی‌رسیم".
این قضیه یک مقدار آسیب‌زا و آمارش هم زیاد است. نمی‌دانم چطور باید این را مدیریت کرد اما به نظرم فعلاً بهترین راه این است که حداقل ما برای پاسخگویی آن‌قدر منبع معتبر و جا افتاده‌ای باشیم که وقتی آن را دیدند به ما رجوع بکنند و پاسخ دقیق را بگیرند. حتی در خود رسانه این اتفاق می‌افتد، یعنی یک منبع مطلبی را منتشر می‌کند، دیگر جواب درست من هم فایده ندارد، حالا چه برسد به منابعی که بیرون از رسانه هستند.
آنا: پس فکر می‌کنید در واقع ما الان نیاز داریم به مرجع رسانه‌ای معتبر و پربیننده در حوزه علمی که جلوی نشر این شایعه‌ها را بگیرد.
بهبودی: دقیقا و وقتی چنین شایعه‌ای شد، حتی به عنوان یک آیتم کوچک، پاسخ به این شبهه‌ها و دروغ‌های علمی منتشر شده را بتواند بدهد. به نظرم اینها نباید اولویت ما باشد چون می‌تواند یک جریان انحرافی باشد برای اتلاف وقت ما، ولی حتماً می‌تواند به عنوان یک آیتم مثلاً 10 دقیقه‌ای در یک برنامه معتبر به آن پرداخته شود. حتی می‌توانیم در یک برنامه اجتماعی صبحگاهی یا شبانه‌ای که در رسانه جا افتاده، چنین آیتم‌هایی را داشته باشیم.
آنا: ملاک‌هایتان در انتخاب سوژه‌هایتان در دو سال گذشته چه بوده؟ و آیا اتفاق‌هایی افتاده که ملاک‌های شما را تغییر دهد؟
بهبودی: خیر ملاک‌هایمان را تغییر نداده،اما اتفاق‌هایی افتاده که مثلاً سوژه ما را تغییر داده است. برای مثال من برای یک روز موضوعی را مد نظر داشته باشم،اما یک اتفاقی بیفتد، مانند یک کنفرانس، حادثه‌ای مهم و در واقع موضوعاتی که مردم با آنها در حوزه‌های علمی درگیر هستند. این یکی از ملاک‌ها است. از طرف دیگر فقط بروز بودن هم وظیفه ما نیست. مثلاً ما در فصل گذشته یک آیتم داشتیم به عنوان اتاق دانشمند که یک رویکرد مردم‌شناختی به بحث دانشمندان بود و به اتاق دانشمندان (محیط کارشان) می‌رفتیم.
آنا: یعنی از فضای استودیو خارج می‌شدند؟
بهبودی: بله به محیط کارشان می‌رفتیم و حتی از پروژه‌های تحقیقاتی آنها هم نمی‌پرسیدیم، بیشتر سعی داشتیم روزمرگی آنها را به مردم نشان دهیم. مثلاً برای ما خیلی جالب بود، به اتاق یک دانشمند خانم رفته بودیم، این شخص آن‌قدر مشغله علمی داشت که گوشه کنار اتاقش خاک و گردوغبار بود و فرصت تمیز کردن آن را نداشت، حتی برای من خیلی جالب بود، مثلاً لباسش سوراخ بود. این برنامه ورود به دنیای آدم‌هایی بود که دغدغه‌های متفاوت دارند. مثلاً یک آیتم‌های اینچنینی هم داشتیم، می‌رفتیم توی این فضاها وارد می‌شدیم. ملاک ما این است که بتوانیم مردم را به جامعه علمی نزدیک کنیم و این نزدیک شدن لزوماً به معنی این نیست که مردم را با داده‌های علمی آشنا کنیم. به آنها بگوییم که دانشمندان مردم عجیب و غریبی نیستند یا الگوی زندگی‌شان چه چیزهایی می‌تواند باشد. خود این موضوع می‌تواند آموزنده باشد.
آنا:هدف ساخت برنامه چیست؟ یک هدف علمی است؟ آیا به سلیقه مخاطب هم توجه کرده‌اید؟
بهبودی: هدف ما آموزش است. در واقع قرار نیست اگر ما برنامه‌ای مثلاً با موضوع زیست‌شناسی، نجوم، و شیمی می‌سازیم، همین مطالب را مخاطب‌مان یاد بدهیم، اینها را باید در دانشگاه یاد بگیرند. ما نگاه علمی را قرار است به مخاطب منتقل کنیم که هدف اصلی فکر می‌کنم همین باشد.
آنا:چقدر برنامه چرخ در فضای مجازی فعال هست؟ آیا برای افزایش فعالیت‌تان در فضای مجازی برنامه دارید؟ یا اصلاً رسالت خودتان را صرفاً آنتن می‌دانید؟
بهبودی: وظیفه اول ما آنتن است. یعنی قطعاً در دنیای امروز این را همه مدیران هم متوجه هستند که نمی‌شود از فضای مجازی غافل بود. ما از این ظرفیت برای خدمت کردن به رسالت اصلی‌مان استفاده می‌کنیم.
آنا: در حال حاضر در شبکه‌های اجتماعی چقدر فعال بوده‌اید؟
بهبودی: ما در تلگرام و به‌طور ویژه‌تر در اینستاگرام فعال هستیم و پادکست‌های برنامه به شکل مرتب در این صفحه بارگذاری می‌شود. درواقع تلاش داریم یک فرصتی ایجاد کنیم که مردم در فضای مجازی بخش‌هایی از برنامه را ببینند و ترغیب شوند که آن دنبال کنند. در آپارات و رسانه‌هایی مانند آن نیز کلیت برنامه قرار داده می‌شود. یعنی یک‌سری از مخاطبان ما از خود تلویزیون می‌روند به اینستاگرام، و عده‌ای دیگر از فضای مجازی به سمت تلویزیون می‌آیند و برنامه ما را دنبال می‌کنند. یک کار دیگر این است وقتی برنامه هنوز روی آنتن نرفته، به مخاطبان بگوییم شما دوست دارید از مهمان برنامه چه سؤالی بپرسیم. و آنها سوالاتشان را از طریق اینستاگرام برای ما می‌فرستند و در برنامه مطرح می‌شود.
آنا: پس در واقع از ظرفیت فضای مجازی برای تعاملی شدن برنامه هم دارید استفاده می‌کنید.
بهبودی: بله، خیلی شب‌ها از مخاطبان سؤال می‌کنیم که آیا این برنامه را پسندید یا خیر؟ مردم می‌آیند در اینستاگرام پاسخ می‌دهند و کامنت می‌گذارند. یعنی این ارتباط کاملاً دو سویه است و خدا را شکر تقریباً رو به رشد بوده است. می‌توانم بگویم در چهار پنج ماه گذشته بدون تبلیغات خاصی نزدیک 3 هزار دنبال کننده به صفحه اینستاگرام ما اضافه شده است.
خدا را شکر مخاطبان جدی و حرفه‌ای هستند یعنی برنامه را دنبال می‌کنند، کامنت می‌گذارند، نظر می‌دهند و البته قرار است این صفحه مجازی تکمیل‌کننده برنامه باشد. برای مثال یک وقت‌هایی ما مهمان داریم، مثل همان آقای فضانورد، روی آنتن نرسیدیم که برخی سؤالات مخاطبان را بپرسیم. برنامه که تمام شد ما با ایشان ادامه دادیم. سپس این بخش را که مخاطب روی آنتن مشاهده نکرد، در فضای مجازی منتشر کردیم.
آنا: پس فضای مجازی کاملاً فعال است.
بهبودی: بله، همچنین ما به اطلاعاتی که در برنامه داده می‌شود بسنده نمی‌کنیم، خیلی پیام‌ها هست که جدای از برنامه در حوزه علمی به مخاطب داده می‌شود.
آنا: تولید محتوایی دارید که اصلاً روی آنتن نمی‌رود و فقط مخصوص فضای مجازی است؟
بهبودی: بله. بخش روابط عمومی ما فعال است. حتی صفحه اینستاگرام ما گرافیست دارد و برای هر برنامه پوستر طراحی می‌کند. تمام سؤالات طراحی گرافیکی دارد.
انتهای پیام/
