آینده دانشگاه و دانشگاه آینده

یکم: «روندپژوهی» با «آینده‌پژوهی» تفاوتی دارد که به ما می‌آموزد اولی «پیش‌بینی» فردا و دومی «ساختن فردا»ست. از نگاه علم ارتباطات، روندپژوهی ناظر به نگاه پدیدار‌شناسی به سوژه و عوامل تاثیرگذار بر آن است که از گذشته آغاز شده و در امروز تنیده شده و می‌رود تا تاثیر خود را در آینده نشان دهد؛ بنابراین در روندپژوهی، پژوهشگر موظف است تا آینده را «پیش‌بینی» کند.
آینده‌پژوهی اما، ناظر به طراحی و ساخت آینده است و دستی نیز بر «معرفت‌شناسی» دارد تا پدیدار‌شناسی؛ به دیگر سخن در آینده‌پژوهی مبانی نظری و معرفتی بیشتر از عوامل تاثیرگذار محیط و نیز شرایط- براساس تعریف ارسطو از پرسش- جلوه‌گری می‌کند.

در اجلاس شصت و نهم دانشگاه آزاد، گزارش دکتر حمید میرزاده، مدیریت عالی دانشگاه آزاد اسلامی در 13 فصل آینده دانشگاهی را ترسیم کرد که نه‌تنها نگاهی پدیدارشناسانه و تحلیلی درباره رفع آسیب‌ها و افزایش کیفیت‌ها داشت، بلکه آینده‌پژوهی ویژه‌ای را مطمح نظر قرار داده بود. نکته ویژه اجلاس این بود که شناسنامه انقلاب و نظام – آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی- تعبیری که مخالفانش از او دارند؛ مسیر حرکت فردای دانشگاه آزاد اسلامی را تعیین کرد. آینده‌پژوهی که امروزه در دنیا با هدف طراحی و ساخت آینده صورت می‌گیرد؛ چارچوب وظیفه‌ای است که پژوهشگران و استادان رشته‌های مرتبط آینده‌پژوهی در این دانشگاه برعهده دارند.

دوم: بسیار بدیهی است که در سال 2020 میلادی نسل سوم اینترنت یا وب 3 خواهد آمد. پژوهشگران و آینده‌پژوهان ارتباطی بر این باورند که وب 3 با عنصری جدید در کنار سه عنصر ساختاری پیشین در وب یعنی متن، صدا و تصویر در قالب هوش مصنوعی به میدان می‌آید.
جهان پس از آمدن وب 3 تا آن اندازه متفاوت خواهد شد که پیش‌بینی می‌شود شهروندان به «شبکه وندان» کامل تبدیل خواهند شد و براساس مقاطع روند‌پژوهی از انقلاب ارتباطات -که در هر 15 سال یک بار شاهد ورود به مقطعی تازه بوده ایم- در سال 2035. م شاهد «شورش انسان علیه تکنولوژی» خواهیم بود.

پرسش این است که براساس تاکید ویژه در اجلاس شصت و نهم دانشگاه آزاد اسلامی، ورود به مبحث آینده‌پژوهی گسترده‌تر از آنچه تاکنون صورت پذیرفته بسیار ضروری است تا جایی که زمان، به قدری سریع‌تر از امروز به پیش خواهد رفت که فرصتی برای آینده‌پژوهی از 2020 به بعد باقی نمی‌ماند. از این رو آینده‌پژوهی را در سطحی بالاتر از روند‌پژوهی باید باور کنیم و برای آن برنامه‌ریزی متفاوت، کارشناسانه و البته گسترده‌ای داشته باشیم.

سوم: دانشگاه آزاد اسلامی در گذشته خود، ثابت کرده است که از عهده حل پروژه‌های پیچیده و سنگین برمی‌آید. شاید یک دلیل واضح آن، قرار نداشتن در زیر چتر بوروکراسی دولتی است. پژوهش، این خاصیت را دارد که در ذات خود باید با دموکراسی، آزاداندیشی و البته چابک بودن در پیشبرد پروژه‌های پژوهشی همراه باشد. گزافه نیست اگر بگوییم آینده‌پژوهی، بیش و پیش از پروسه‌ای به نام پژوهش، با آزادی اندیشه و تعامل با نخبگان سطح اول همزاد است.

جا دارد اینجا نگاهی به جمله معروف و مصطلح درباره آینده‌پژوهی بیندازیم و آن اینکه: «فکر کنید درباره آنچه که فکرش را نمی‌کردید.» این نگاه ساده ولی بسیار عمیق، ماهیت آینده‌پژوهی را می‌رساند اما کیست که نداند سلاح آینده‌پژوهی نقد است که پژوهشگر را قادر می‌کند نقبی بزند میان فکر کردن امروز درباره آنچه فکرش را نمی‌کرده است و این یعنی برقراری پل ارتباطی پژوهش محور میان امروز و فردا.

بی‌تردید آنچه که آینده‌پژوهی را در ایران و در مراکز پژوهشی و دانشگاهی باور پذیر می‌کند؛ باور به نقد و لوازم آن است. نقد یعنی تحمل فکر دیگران؛ گرچه در آینده‌پژوهی این معنا، تنها در دایره نقد فکری نظریه‌های صاحب نظران نسبت به یکدیگر است اما برای مثال باید بدانیم عقلانیتی که هابرماس ارائه کرد با آنچه که ماکس وبر مطرح نمود گرچه متفاوت است اما ذات آن از نقد اندیشه‌ای بر اندیشه‌ای پیشین ناشی می‌شود و ما باید بپذیریم، آینده‌پژوهی نیازمند شناخت و بالاتر از آن نقد نظریه‌های هر رشته ایست که موضوع پژوهش آینده‌پژوهی – به‌عنوان رشته‌ای میان‌رشته- بر آن تمرکز دارد. با چنین نگاهی می‌توان گفت آینده دانشگاه آزاد اسلامی با آینده‌پژوهی روشن‌تر از امروز جلوه خواهد کرد و دانشگاه آینده را از امروز می‌سازد.

* مشاور رئیس و دبیر شورای راهبردی ارتباطات و اطلاع‌رسانی