چشم‌انداز توسعه دانشگاه آزاد اسلامی تا سال 2030 میلادی

تمرکز بر روند تغییرات اساسی و تصور از آینده تحصیلات عالی خصوصا در برنامه‌ریزی راهبردی و ارتقای نقش نهادهای علمی از طریق تلاش برای تناسب بیشتر با نیازها و تقارن بیشتر با شرایط آینده تاثیر سازنده دارد. از نقطه‌نظر رویکرد کلان، عوامل خارج دانشگاهی هم بر فعالیت و عملکرد یک نهاد تحصیلات عالی تاثیرگذار است. سیاستگذاری‌های دولتی، روندهای جهانی انقلاب در فناوری و موارد مشابه که همه عرصه‌های زندگی اجتماعی را دربر می‌گیرد، بر روند تحصیلات عالی نیز موثر هستند. از این رو نهادهای تحصیلات عالی که موضوعات کلان و تاثیرگذار را در نظر نداشته باشند یا در کنار دیدگاه درون‌نگرانه، خود را به‌عنوان عنصری در جهان دائما در حال تغییر در نظر نگیرند در جهان آینده که متاثر از شرایط جدید و رقابت‌های شدید خواهد بود و با مخاطراتی به کلی متفاوت ظاهر خواهد شد، کارآمد و موفق نخواهند بود. از این رو توجه به مطالعات روند‌پژوهی و آینده‌پژوهی در حوزه آموزش عالی براساس بروز و ظهور تغییرات جدید و تحلیل آینده‌پژوهانه آنها‌ که متاثر از شرایط جدید اجتماعی و اقتصادی، تغییرات فناوری و تسهیل ارتباطات جهانی است، اهمیت راهبردی دارد. روندپژوهی به‌عنوان یکی از روش‌های آینده‌نگری، به اشراف نسبت به عواملی که بر جنبه‌های مختلف آموزشی و پژوهشی سطح بالا در تحصیلات عالی تاثیرات شگرف دارند منجر می‌شود و درک عوامل موثر بر آینده تحصیلات عالی درنهایت به برنامه‌ریزی مناسب‌تر و همچنین مهار تغییرات مورد انتظار در دانشگاه آزاد اسلامی به‌عنوان یکی از گسترده‌ترین نهادهای آموزش عالی کشور کمک می‌کند.

بررسی اسناد تحقیقاتی نهادهای بین‌المللی در حوزه آینده‌پژوهی علوم و تحصیلات عالی، حاوی اشارات مهمی از روندهای آینده دانشگاهی در جهان است که بسیاری از آنها برای دانشگاه‌های ایرانی و ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی موضوعیت دارد و تاثیرات آنها هم‌اکنون نیز آشکار شده است. ازجمله شورای همبستگی دانشگاه‌های اروپاEuropean University Association، اطلاعات جدید و فناوری ارتباطات، ظهور شبکه دانش بین‌المللی، نقش زبان‌های غیربومی و دیگر نیروهای خارج از کنترل نهادهای علمی، پدیدار توده‌ای‌شدن به‌معنای توده‌وار شدن آموزش کاربردی حاصل توسعه اقتصادهای صنعتی، صنایع خدماتی و اقتصاد دانش‌مبنا، توسعه نابرابری در دسترسی به تحصیلات عالی به‌معنای مزیت نسبی طبقات ممتاز جامعه در دسترسی به تحصیلات عالی، افزایش مهاجرت دانشجویی حاصل از راهبردهای ملی و سازمانی و تغییر ذهنیت‌ دانشجویان در سراسر جهان و انقلاب خصوصی‌سازی به‌معنای رشد سریع بخش خصوصی در این حوزه را به‌عنوان مهم‌ترین روندهای تحصیلات عالی تا سال 2030 میلادی دانسته است.

این نهاد همچنین پیش‌بینی می‌کند در سال 2030 میلادی، نسبت دانشجویان پاره‌وقت بیش از دانشجویان تمام‌وقت خواهد شد؛ آموزش از راه دور در سراسر جهان در دسترسی به دانشجویان پیش‌قدم خواهد بود به‌نحوی که تا سال 2030، 33 درصد تحصیلات عالی، آموزش از راه دور خواهد بود و این نوع آموزش به ارزش محوری دانشگاه‌ها و نشانه اصلی ترقی دانشگاهی تبدیل خواهد شد؛ رویکرد نظری و زمان مبتنی‌بر حضور در صندلی کلاس فعلی، جای خود را به نتیجه‎گرایی یا صلاحیت حرفه‌ای خواهد داد و بالاخره اینکه برنامه‌های درسی در سال 2030 تماما مبتنی‌بر حل مساله و رویکرد میان‌رشته‌ای خواهد بود.

از سوی دیگر، کمیته تحصیلات عالی شورای بین‌المللی مدارس مهم‌ترین روندهای حوزه تحصیلات عالی برای سال 2030 میلادی را در محورهای زیر اولویت‌بندی کرده است: تغییر جمعیت‌شناختی جدی در جمعیت دانشجویان جدیدالورود که به کلی متفاوت از گذشته با فناوری‌های جدید مانوس هستند، تغییر در ساختار و کارکرد مراکز پرورشی و پردیس‌های عمومی به مراکز نوآور به‌معنای تبدیل فضای عمومی به فضایی در حال تکامل برای تبدیل شدن به مکان‌های کلیدی برای نمایش و کاوش فناوری، انقلاب در یادگیری و آموزش از طریق تکامل فرآیند آموزش و پرورش از سیستم یک‌به‌یک (استاد به دانشجو) به یادگیری مشارکتی مبتنی‌بر ارتباطات دیجیتال برخط، توسعه مشارکت به‌معنای راه‌هایی برای تسهیل همکاری‌ها در ارتقای پژوهش، کلاس‌ها، مبادلات خارجی‌، روابط فارغ‌التحصیلان و مشارکت بخش خصوصی، آموزش همراه با تفریح به‌معنای تلفیق آموزش و تفریحEdutainment است که نشانه‌های آن در افزایش قابل ملاحظه در استفاده از دستگاه‌های چند‌رسانه‌ای در محیط‌های دانشگاهی که محتوا، نه‌تنها از طریق رایانه‌ها، بلکه از طریق تلویزیون و گوشی‌های هوشمند قابل دسترسی، از هم‌اکنون ظاهر شده است، تمرکز بیشتر بر برنامه‌های حفاظت محیط‌زیست برای ایجاد تعهد به کاهش انتشار کربن که به یک الزام جهانی تبدیل شده است و از هم‌اکنون نهادهای سیاستگذار در جهت این تعهد بیانیه تنظیم می‌کنند و درنهایت استیلای فناوری‌های ترکیبی به‌معنای استفاده از تجهیزات فنی و نرم‌افزاری، خصوصا ابزارهای ارتباطی و نرم‌افزارهای تحقیقاتی و اطلاع‌رسانی است که در خدمت یک هدف واحد به کار گرفته می‌شود و به سوق دادن دانشجویان به تشخیص نیاز خود و ترکیب درست فناوری‌های مورد نیاز برای حصول به وظایف منجر می‌شود.

تضمین کیفیت، پاسخگویی و رعایت قواعد صلاحیت دانشگاهی نیز از دیگر روندهای اصلی تحصیلات عالی تا سال 2030 میلادی خواهد بود. تضمین کیفیت در آموزش عالی در بسیاری از کشورها در دستورکار سیاستگذاری قرار گرفته است. تحصیلات دانشگاهی برای آماده‌سازی دانش‌آموختگان با مهارت‌های جدید، پایگاه دانش گسترده و طیف وسیعی از صلاحیت‌ها برای ورود به جهان پیچیده، مهم‌ترین محورهای تضمین کیفیت را تشکیل می‌دهند.

همچنین تامین مالی آموزش عالی و مجادله سودمندی دانشگاه عمومی یا خصوصی نیز همواره به‌عنوان یکی از موضوعات رقابت نهادهای آموزش عالی تا سال 2030 مورد اشاره قرار گرفته است. آموزش عالی به‌طور فزاینده به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی مورد توجه بیشتر کشورها قرار گرفته است. در کشورهای دارای سیستم دانشگاه عمومی مانند دانشگاه‌های دولتی در ایران، افزایش درآمدهای مالیاتی دولت برای ترفیع آموزش عالی و ابقای آن با چالش مواجه است. از سوی دیگر در کشورهایی که از سیستم‌های خصوصی و تامین مالی دانشجویان توسط خود ایشان پشتیبانی می‌کنند، این تعهدات مالی تماما بر‌عهده خانواده‌ها گذاشته شده است. الگوی دوم که دانشگاه آزاد اسلامی را باید از این نوع دانست، نسبت به الگوی دانشگاه عمومی، از نظر اقتصادی بسیار شکننده‌تر است.

تدقیق در فهرست روندهای کلان ارائه‌شده در فوق نشان می‌دهد دانشگاه‌های کشور ما نیز از هم‌اکنون مستقیم یا غیرمستقیم با این چالش‌ها روبه‌رو هستند؛ لذا نهادهای آموزش عالی کشور و ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی برای تعیین یا بازبینی چشم‌انداز آینده خود باید از خود بپرسند در برابر روندهای مهم آینده آموزش عالی ازجمله اثر پدیدار توده‌ای‌شدن، توسعه نابرابری در دسترسی به تحصیلات عالی، افزایش مهاجرت دانشجویی، انقلاب خصوصی‌سازی، افزایش نسبت دانشجویان پاره‌وقت، توسعه جهانی آموزش از راه دور، تسلط رویکرد صلاحیت حرفه‌ای و رویکرد میان‌رشته‌ای، تغییر در جمعیت دانشجویان جدیدالورود، تبدیل پردیس‌های عمومی به مراکز نوآور، تسلط یادگیری مشارکتی، تمرکز بیشتر بر برنامه‌های حفاظت محیط‌زیست، استیلای فناوری‌های ترکیبی، اهمیت یافتن تضمین کیفیت و صلاحیت دانشگاهی و تامین مالی آموزش عالی چه تمهیداتی را اندیشیده‌اند؟ به‌عنوان مثال از آنجاکه ارائه آموزش عالی به همه بخش‌های جمعیت یک کشور به‌معنای مقابله با نابرابری‌های اجتماعی عمیقا ریشه‌دار در تاریخ، فرهنگ و ساختار اقتصادی جامعه است، نقش مهم دانشگاه آزاد اسلامی در ایجاد برابری در دسترسی به تحصیلات عالی مشخص می‌شود. یقینا دانشگاه آزاد اسلامی در برخی روندهای کلان، در سطح ملی یا منطقه‌ای از مزیت نسبی برخوردار است و این آینده بزرگی را برای این دانشگاه نوید می‌دهد، اما در عین حال محورهایی نیز وجود دارند که نیازمند بازاندیشی و تغییر سیاست در این دانشگاه هستند. به‌علاوه اینکه این دانشگاه در چشم‌انداز ۲۰۳۰ در روندهای زیردستی و بالادستی تمدن‌سازی اسلامی نقش و جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند که البته از هم‌اکنون با تغییر سیاست‌ها، انتظارات و توقعات متعددی را در محیط داخلی و خارجی به وجود آورده است.

سرپرست سازمان چاپ و مسئول امور رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی*