دریچه بزرگ صادراتی به روی دانش‌بنیان‌ها/ چالش‌های این مسیر پر پیچ و خم چیست؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، ایران طی دهه‌های گذشته از لحاظ اقتصادی وابسته به نفت بود؛ شیوه سنتی اقتصاد که در عصر حاضر نمی‌تواند نیاز‌ها و خواسته‌های مصرف‌کنندگان را برطرف کند. طی دو دهه اخیر، ایران به منظور کاهش وابستگی‌های نفتی با سرعت و شتاب زیادی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان پیش رفته است؛ اقتصادی که تأثیر مهمی در دیپلماسی فناوری دارد و برخلاف اقتصاد نفتی، نقش بسزا و زیادی در توسعه کشورمان ایفا می‌کند.

میزان صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در ۱۳۹۸، ۶۰۰ میلیون دلار، ۱۳۹۹ (دوران شیوع ویروس کرونا) ۳۰۰ میلیون دلار، ۱۴۰۰ بار دیگر ۶۰۰ میلیون دلار و در ۱۴۰۱ با رشد ۳۰ درصدی ۸۶۹ میلیون دلار مواجه شد.

طبق اعلام  معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان از حدود ۸۶۹ میلیون دلار در ۱۴۰۱ به حدود 1.5 میلیارد دلار و با رشد ۲۱۲ درصدی ارزش پروژه‌های مشترک تحقیق و توسعه بین‌المللی و رشد ۴۲ درصدی همکاری‌ها با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور رسیده است.

اکنون نزدیک به ۷هزار شرکت نوپا، ۲ هزار شرکت نوآور و ۲ هزار شرکت فناور در کشور فعالیت دارند. بر اساس گزارشی تحلیلی از معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، از ۱۷۷ هزار کوتاژ صادرات(سریال اظهارنامه) و واردات و بیش از ۵.۵ میلیون داده گمرک جمهوری اسلامی ایران و معاونت توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های نوآور با سهم حدود ۲۰ درصدی از کل شرکت‌های دانش‌بنیان، ۶۷ درصد درآمد و بیش از ۷۵ درصد صادرات و واردات این حوزه را در اختیار دارند.

در این میان، شرکت‌های فناور نیز با سهم کمتر از ۷ درصد از کل شرکت‌های دانش‌بنیان، حدود ۳۰ درصد درآمد و بیش از ۲۰ درصد تجارت خارجی دانش‌بنیان را در کارنامه خود دارند.

دیگر بررسی‌ها نشان داده‌اند، طی دو دهه اخیر، حوزه فناوری مواد شیمیایی بیشترین سهم از صادرات را با حداقل ۵۰ درصد به همراه داشته که این نسبت هر ساله رو به افزایش است. پس از این حوزه، فناوری‌های ماشین آلات، برق و الکترونیک و دارویی به ترتیب در رتبه‌های بعدی صادرات قرار دارند.

بررسی داده‌های مربوط به مقصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان نیز نشان داده‌اند، حدود ۸۰ درصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان به کشور‌های آسیایی بوده و در عین حال حدود ۹۰ درصد واردات شرکت‌های دانش‌بنیان از کشور‌های آسیایی است؛ ۳۶ درصد واردات و ۲۲ درصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان مربوط به کشور امارات برای صادرات مجدد و واردات مجدد به مبادی و مقاصد تجاری دیگر است.

هرچند ایران، اکنون در مسیر توسعه فناوری قرار دارد و توانمندی‌های پژوهشگران شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید محصولات فناورانه به کشور‌های دنیا معرفی می‌شود اما اغلب این شرکت‌ها با چالش‌ها و مشکلاتی صادراتی مواجه‌اند که در این گزارش سعی کرده‌ایم به پاره‌ای از آن‌ها اشاره کنیم.

تحریم‌ها مراودات مالی را سخت‌تر کرده است

پژوهشگران یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان‌های حوزه سلامت موفق شده‌اند در کنار طراحی و ساخت دستگاه تصفیه آب RO مرکزی و دستگاه تصفیه آب RO پرتابل، سال ۹۵ دستگاه همودیالیز بسازند. ایران با ساخت این محصول پنجمین کشور تولید‌کننده این محصول معرفی شد. دستگاهی که طراحی نرم‌افزار و سخت‌افزار آن با اتکا به توان متخصصان داخلی طراحی و ساخته شده و گواهینامه CE (استاندارد اروپا) را دارد و اکنون به ۶۰ کشور دنیا صادر می‌شود.

پژوهشگران این مجموعه اکنون در شرایط سخت تحریم با مشکلات زیادی مواجه هستند. حسین چمنی، مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان در این خصوص به خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا گفت: صادرات محصولات دانش‌بنیان نیاز به یک سری زیرساخت‌ها دارد. هرچند اکنون برای تامین سرمایه بخش‌هایی مانند صندوق پژوهش و نوآوری و معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری ورود پیدا کرده‌اند اما حضور در بازارجهانی به علت داشتن رقبای سرسخت کار راحتی نیست؛ خوشبختانه شرکت‌های ایرانی تاکنون بی‌توفیق نبوده‌اند.

وی افزود: بخش دیگر مشکلات ما مربوط به مراودات مالی است. در حال حاضر مراودات مالی ما با شرکت‌های دیگر به دلیل اعمال تحریم‌ها سخت است. بحث سوئیفت بانک ( شبکه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) نیز وجود ندارد و به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانیم از امکاناتی مانند LC (یک روش مطمئن برای پرداخت پول در تجارت بین‌المللی) نیز استفاده کنیم. این مسئله ریسک ما را در صادرات بالا می‌برد.

چمنی خاطرنشان کرد: با وجود همه این تحریم‌ها، این محصول به ۶۰ کشور دنیا صادر می‌شود. قطعا اگر شرایط صادراتی ایران آسان‌تر شود، امکان توسعه بازار محصولات تجهیزات پزشکی و دارویی کشور زیاد خواهد شد زیرا ما در این حوزه حرفی برای گفتن داریم و روی لبه تکنولوژی حرکت می‌کنیم. این مسئله زمینه‌ای را برای پذیرش محصولات ما فراهم کرده است اما امکان دارد مشتریان بازار هدف ما از اینکه در مراودات مالی دچار مشکل شوند، واهمه داشته باشند. همچنین این مسئله موجب شده ریسک ما برای صادرات محصولات‌مان بالاتر برود زیرا روش‌هایی که برای انتقال پول استفاده می‌کنیم و درآمد‌هایی که از این طریق بدست می‌آوریم، همگی روش‌های پر خطری هستند. ‌امیدواریم به تدریج این مشکلات برطرف شود.

برای حضور در بازار جهانی نیاز به حمایت‌های مالی دولت داریم

یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه کشاورزی نیز که کشاورزی ارگانیک و سالم بدون مصرف سموم شیمیایی و با حداقل کودهایی شیمیایی را سرلوحه خود قرار داده ، با تولید نخستین کودهای زیستی و توان افزارها باعث شده تا هیچ کشاورز و باغداری نیاز به سموم و قارچ‌کش و آفت‎کش نداشته باشد. پژوهشگران این مجموعه هرچند توانسته‌اند گرهی از مشکلات صادراتی محصولات کشاورزی باز کنند اما آنها نیز برای صادرات و فروش این محصولات در داخل کشور با پاره‌ای از مشکلات مواجه‌اند.

امیر نوشان شجاعی، دکتری تخصصی مهندسی کشاورزی - زراعت فیزیولوژی گیاهان زراعی و یکی از کارشناسان فنی این شرکت در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا گفت: متاسفانه امروزه برخی از محصولات کشاورزی ایران به علت رعایت نکردن برخی از پروتکل‎ها پس داده می‌شوند. به عنوان مثال، روسیه محصول فلفل، هندوستان محصول کیوی و عراق محصول گوجه فرنگی ایران را پس می‌فرستد. مجموعه ما در حال حاضر توانسته با تولید کودهای زیستی و توان افزارها و رعایت پروتکل‌ها این مشکل را برطرف کند تا غذای سالم سر سفره مردم برده شود.

وی افزود: هرچند در حال حاضر این محصول‌ها به کشورهایی مانند ازبکستان، عمان، کنیا و قرقیزستان صادر می‌شوند؛ اما برای ارائه این محصول در کل دنیا نیاز به حمایت بیشتر دولت و مسئولان داریم. امیدواریم معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و وزارت صمت از نظر مالی این مجموعه را بیشتر مورد حمایت قرار دهند تا بتوانیم در بازارهای جهانی حضور چشمگیرتری داشته باشیم.

«مشکلات سیاسی» راه بازار جهانی را بسته است

ماموریت یکی از هلدینگ‌های ایران در حوزه تهیه و عرضه انواع خوراک دام و طیور، افزایش سهم غذاهای دریایی به‌عنوان غذای سالم و بهداشتی در سفره ایرانی‌ها تعریف شده است. محصولات دانش‌بنیان این هلدینگ نیز نه‌تنها  تمام استانداردهای داخلی و ایزوهای مرتبط با صنایع غذایی را کسب کرده‌اند، بلکه به دلیل حضور در بازارهای صادراتی، مورد تایید سازمان استاندارد سایر کشورها نیز هست. این هلدینگ نیز اکنون برای صادرات محصولات خود با مشکلاتی مواجه است.

حمیدرضا عبودی، مدیرعامل این هلدینگ در این خصوص به خبرگزاری علم و فناوری آنا گفت: این محصولات نقش مهمی در کاهش گازهای گلخانه‌ای ایفا می‌کنند. تولید این محصولات با توجه به خشکسالی‌ها و رشد جمعیت جهان ضروری است. این محصولات نه‌تنها می‌توانند نیازهای پروتئینی کشور را برطرف سازند بلکه غذای مورد نیاز مردم دنیا را نیز می‌توانند تامین کنند. وی افزود: در حال حاضر محصولات این مجموعه به آسیای میانه و امارات صادر می‌شود؛ اما به دلیل مشکلات سیاسی به‌خصوص سیاست‌های امور خارجه و اعمال تحریم‌ها، فرایند صادرات محصولات این مجموعه به کشورهای دیگر با مشکل مواجه شده است.  دولت وظیفه دارد در این زمینه ما را مورد حمایت قرار دهد زیرا اگر تولید چنین محصولاتی مورد حمایت قرار نگیرد، کشور در آینده دچار چالش‌های زیست محیطی می‌شود.

هزینه‌های حمل و نقل صادرات محصولات را دشوار کرده است

یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان ایران نیز محصولات و خدمات گستره وسیع و متنوعی از صنایع خودروسازی، فیلم، بسته‌بندی، پوشش لوله‎های فلزی، قطعات تزریقی، قطعات الکترونیکی، لوله و پروفیل، لوازم خانگی دارد. این شرکت با برخورداری از ماشین‌آلات تولید پیشرفته و به‌روز و همچنین تجهیزات آزمایشگاهی کامل و مدرن، امکان تولید محصولات متنوع و پیشرفته پلیمری با حجم تولید بالا (سالانه 30 هزار تن انواع مختلف محصولات) را دارد. یکی از اهداف اصلی این شرکت صادرات این محصولات است؛ اما صاحبان این فناوری نیز برای تحقق این هدف مشکلات زیادی پیش رو دارد.

سینا بذرپاش، کارشناس مسئول این شرکت دانش‌بنیان در این خصوص گفت: مجموعه ما قصد صادرات این محصولات را دارد اما برای صادرات با مشکلاتی از قبیل هزینه‌های حمل و نقل و دیگر مسائل گمرکی مواجه است. متاسفانه در حال حاضر برای صادرات این محصولات نتوانسته‌ایم از پس هزینه‌های حمل و نقل برآییم.

وی افزود: قطعا اگر دولت در این زمینه ما را یاری کند می‌توانیم سهم زیادی از بازارهای جهانی را به خود اختصاص دهیم. همچنین با حمایت دولت می‌توانیم خط تولید شرکت‌مان را زیاد کنیم و تنوع بیشتری در محصولات داشته باشیم.

در آخر...

آن طور که پیداست ظرفیت اکوسیستم فناوری و نوآوری برای صادرات محصولات دانش‌بنیان بالاست؛ اما اینکه چقدر مسیر دستیابی به این امر تسهیل می شود را باید  با هماهنگی سایر ارگان ها رقم زد؛ رقم‌زدنی از جنس هماهنگی و خواستن برای تغییر شرایط کشور...